Τα Μη Ξυλώδη Δασικά Προϊόντα (ΜΞΔΠ) και οι προοπτικές τους στην Ευρυτανία

Ως μη ξυλώδη δασικά προϊόντα ορίζονται τα αγαθά που προέρχονται από τα δάση τα οποία είναι απτά και φυσικά αντικείμενα βιολογικής προέλευσης εκτός από ξύλο (FAO,2015).

Διαφορετικές παραλλαγές του όρου, όπως δευτερεύοντα, δευτερεύοντα ή μη δασικά προϊόντα χρησιμοποιούνται επίσης από κυβερνήσεις, ιδρύματα και ακαδημαϊκούς, ανάλογα με τις ανάγκες και τους στόχους. Στο άρθρο αυτό θα προσπαθήσω να περιγράψω τις δυνατότητες των προϊόντων άγριων δασών να συμβάλουν στην Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, ειδικά σε σχέση με την αγροτική ανάπτυξη, τη διατήρηση της φύσης και την ανθρώπινη ευημερία, έχοντας στο νου μου τον δασικό πλούτο της Ευρυτανίας.

Ταξινομώντας τα σε δύο μεγάλες κατηγορίες, τα βρώσιμα  περιλαμβάνουν προϊόντα που χρησιμοποιούνται ως τρόφιμα και πρόσθετα τροφίμων (φαγώσιμοι ξηροί καρποί, μανιτάρια, φρούτα, βότανα, μπαχαρικά και καρυκεύματα, αρωματικά φυτά, κυνήγι ) και  τα μη βρώσιμα αφορούν ίνες (που χρησιμοποιούνται σε κατασκευές, έπιπλα, ρούχα ή σκεύη), ρητίνες, κόμμεα και φυτικά και ζωικά προϊόντα που χρησιμοποιούνται για ιατρικούς, καλλυντικούς ή πολιτιστικούς σκοπούς.

Οι δασικές και αγροδασικές εκτάσεις της περιοχής μας, προσφέρουν παραδοσιακά ένα πλούτο προϊόντων:

§  Μανιτάρια ( εδώδιμα κάθε είδους και στις τέσσερις εποχές του χρόνου)

§  Χόρτα (ραδίκια, ζόχια, μοσχοπαπαδιές, σπαράγγια, κ.α)

§  Ξηροί καρποί τους δάσους και των αγροδασοπονικών εκτάσεων (κάστανα, καρύδια, φουντούκια, κ.α)

§  Φρούτα του δάσους (μούρα, κράνα, κ.α.)

§  Αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά (τσάι, χαμομήλι, τίλιο, μέντα, τσουκνίδα, κ.α)

§  Μέλι (βαλανιδιάς, ελάτης, ανθέων, κ.α.)

§  Θηράματα (σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία)

§  Χριστουγεννιάτικα δένδρα και διακοσμητικά ( κλαδίσκοι αρκουδοπούρναρου, κουκουνάρια, φλούδες κορμών, κ.α.)

Προϊόντα αγροδασοπονικού κτήματος στο Νόστιμο Ευρυτανίας (φωτ. Ηώ Ζαφειροπούλου)

Τα προϊόντα άγριων δασών όπως ο φελλός, οι φυσικές ρητίνες, τα μανιτάρια, τα φαρμακευτικά φυτά, οι ξηροί καρποί και τα μούρα έχουν τεράστιες δυνατότητες να συμβάλουν στην πράσινη ανάπτυξη στην Ευρώπη και στην επίτευξη των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης, σύμφωνα με μια Λευκή Βίβλο που εκδόθηκε το Σεπτέμβριο του 2021 στη Ρώμη (https://www.fao.org/documents/card/en/c/cb5799en).

Πρόκειται για επιστημονικό κείμενο συνδημοσιευμένο από τον Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών (FAO) και το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Δασών (EFI), που αφορά στα μη ξύλινα δασικά προϊόντα για τους ανθρώπους, τη φύση και την πράσινη οικονομία, Σε αυτό περιγράφεται ο βαθμός στον οποίο αυτά τα δασικά προϊόντα ενσωματώνονται καθημερινά στη ζωή των Ευρωπαίων και τις ενέργειες που απαιτούνται για την ευρύτερη αξιοποίηση των δυνατοτήτων τους.

«Τα προϊόντα των άγριων δασών είναι μια τεράστια πηγή λύσεων που βασίζονται στη φύση για τρόφιμα, φάρμακα, καλλυντικά και βιομηχανικούς σκοπούς», δήλωσε ο Ανώτερος Διευθυντής Δασών του FAO Sven Walter. «Μπορούν να συμβάλουν σημαντικά στις προτεραιότητες πολιτικής της Ευρώπης στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας και να βοηθήσουν τις χώρες να περάσουν προς μια βιώσιμη και κυκλική βιοοικονομία».

Σύμφωνα με τη Λευκή Βίβλο, η τρέχουσα και η πιθανή μελλοντική οικονομική αξία των προϊόντων άγριων δασών περνά σε μεγάλο βαθμό απαρατήρητη στις επίσημες στατιστικές και τις προοπτικές αναλύσεις. Ωστόσο, η αγοραία αξία των μη ξύλινων δασικών προϊόντων στην Ευρώπη - αν και σε μεγάλο βαθμό για ιδιοκατανάλωση - έχει υπολογιστεί σε 23 δισεκατομμύρια ευρώ ετησίως, παρόμοια με τη συνολική αξία της στρογγυλής ξυλείας που διατίθεται στο εμπόριο. Περίπου το 90% των ευρωπαϊκών νοικοκυριών καταναλώνουν τακτικά προϊόντα άγριων δασών, ενώ το 26% συλλέγει κάποιο είδος τουλάχιστον μία φορά το χρόνο για ιδιοκατανάλωση ή πώληση.

Ενώ τα μη ξυλώδη δασικά προϊόντα συμβάλλουν σημαντικά στην υγιή ζωή, τον τρόπο ζωής και τα μέσα διαβίωσης στην περιοχή, αντιμετωπίζουν ορισμένους κινδύνους, σύμφωνα με την έκθεση. Αυτοί περιλαμβάνουν απειλές από τις αλλαγές του κλίματος και της χρήσης γης, την ανεξέλεγκτη συγκομιδή, την ανεπαρκή διαχείριση και το παράνομο εμπόριο.

Προϋπόθεση  για να απολαμβάνουμε τα αγαθά αυτά αποτελεί η διασφάλιση της διατήρησης και της βιώσιμης προμήθειας προϊόντων των άγριων δασών. Αυτό αφορά στην προώθηση μιας συνεπούς προσέγγισης για τη διατήρηση της φύσης και του τοπίου. Ιδιαίτερη αξία και αύξηση της προσοχής σε αυτά τα δασικά προϊόντα καταγράφεται για τους νέους ανθρώπους που επιλέγουν να ζουν στην ύπαιθρο και στις ορεινές περιοχές. Και αυτό γιατί τα βρώσιμα, φαρμακευτικά και άλλα δασικά προϊόντα που χρησιμοποιούνται για εμπορικούς σκοπούς θα έχουν πολύ μεγαλύτερες μελλοντικές δυνατότητες όταν μια πιο βιώσιμη, δίκαιη και βασισμένη στη φύση αναπτυξιακή πορεία αποκτήσει πολιτική δυναμική, κοινωνική υποστήριξη και ώθηση στην αγορά από τους ντόπιους, τους ανθρώπους των βουνών.

Ραδίκια, άγρια χόρτα σε μεγάλη ποικιλία σε δασικές εκτάσεις και δασικά λιβάδια.
(φωτ. Ηώ Ζαφειροπούλου)

Το πρόγραμμα INCREDible: “Δίκτυα καινοτομίας για τον φελλό, τις ρητίνες και τα εδώδιμα προϊόντα της Μεσογειακής λεκάνης”, στοχεύει στη δημιουργία αμφίδρομων επικοινωνιών μεταξύ επιστήμης και πρακτικής στους τομείς παραγωγής, μεταποίησης και εμπορίας Μη Ξυλωδών Δασικών Προϊόντων (ΜΞΔΠ). Ασχολείται με πέντε ομάδες μεσογειακών ΜΞΔΠ: φελλό, ρητίνες, μανιτάρια και τρούφες, άγρια ​​φρούτα και καρπούς του δάσους, καθώς και αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά. 

Προϊόντα συλλογής και μεταποίησης με υψηλή διατροφική αξία (φωτ. Ηώ Ζαφειροπούλου)

Το πρόγραμμα καλλιεργεί τη συνεργασία μεταξύ διαφόρων κοινωνικών εταίρων με σκοπό την ανάπτυξη καινοτόμων επιχειρηματικών μοντέλων, την ενίσχυση της τεχνογνωσίας στις αγροτικές περιοχές και την ανάπτυξη οικονομικών στρατηγικών. Αποσκοπεί επιπλέον στο να κοινωνήσει στο ευρύ κοινό το μήνυμα ότι: 

1) Τα ΜΞΔΠ αποτελούν πολύτιμο πόρο που μπορεί να συνδράμει στη βιώσιμη διαχείριση των δασών και την ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών,

2) Η διαχείρισή τους από τις τοπικές κοινωνίες μπορεί να έχει μία επιπλέον πηγή εισοδήματος και

3) Οι κοινωνικοοικονομικές δραστηριότητες στα δάση μπορούν να συνεισφέρουν στην πρόληψη των δασικών πυρκαγιών.

Μεσοπρόθεσμα, προβλέπεται να ενισχύσει την περιβαλλοντική και οικονομική απόδοση της δασοκομίας σε ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου, να διευκολύνει την πρόσβαση στη σχετική πληροφορία, να αναγνωρίσει τις προοπτικές, να κοινωνήσει την αλλαγή και τις διάφορες ορθές πρακτικές και συσκευές παραδειγμάτων και να συμβάλλει στην ανάπτυξη καινοτόμων προϊόντων και υπηρεσιών που σχετίζονται με νέα επιχειρηματικά μοντέλα στον τομέα των ΜΞΔΠ. 

Το INCRedible συνδυάζει τη δράση πανεπιστημίων, ερευνητικών φορέων και επαγγελματικών οργανώσεων και συντονίζεται από το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Δασών (EFIMED). Συνολικά δεκατρείς φορείς από οχτώ χώρες συνεισφέρουν γνώση και τεχνογνωσία σε διάφορες πτυχές του προγράμματος που σχετίζονται με τα ΜΞΔΠ: Cesefor (Ισπανία), CNPF (Γαλλία), CTFC (Ισπανία), FoReSTAS (Σαρδηνία), INIA-CIFOR (Ισπανία), INRGRef ( Τυνησία), ETIFOR, Πανεπιστήμιο της Padova (Ιταλία), ESSET (Βέλγιο), CFRI (Κροατία), Ανώτατο Ινστιτούτο Αγρονομίας SA (Πορτογαλία), UNAC (Πορτογαλία), Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων (Ελλάδα). Το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων συμμετέχει στα δίκτυα για τα μανιτάρια και τις τρούφες, καθώς και τα αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά. Το πρόγραμμα χρηματοδοτείται από το πρόγραμμα HORIZON 2020.

Η χώρα μας και ειδικά ο τόπος μας η Ευρυτανία, έχει μεγάλο πλούτο και παράδοση σε μη ξυλώδη δασικά προϊόντα, η αξιοποίηση των οποίων έχει την δύναμη να συμβάλλει θετικά στην πρόσοδο των παραδασόβιων πληθυσμών. Σήμερα, παρά το ότι η οικονομική σημασία τους είναι σημαντική, παραμένει υποτιμημένη. Τα δασικά οικοσυστήματα αποτελούν έναν από τους πυλώνες ανάπτυξης της χώρας, ο οποίος συμβάλει στην απασχόληση και στη δημιουργία εισοδήματος, διαθέτοντας ένα δυναμικό ανάπτυξης που για δεκαετίες δεν αξιοποιείται επαρκώς και με ορθολογικό τρόπο, ενώ έχει τη δυναμική να ενισχύσει το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν της πατρίδας μας.

………….

Αναφορές:

 https://www.incredibleforest.net/content/project-0

 http://forestlife.gr

 

Όσο τα κουδούνια των κοπαδιών δεν ησυχάζουν

 στα βοσκοτόπια μας, υπάρχει μέλλον.

«Κατοικούμε εδώ από τότε που ο Θεός έφτιαξε αυτόν τον ευλογημένο τόπο με τα βνά και τα ποτάμια, τον ήλιο και το φεγγάρι. Από τότε κρατάει η γενιά μας», έλεγαν οι γερόντοι Σαρακατσάνοι. Ο ποιμενικός πολιτισμός ορίζει για χιλιετίες την ανθρωπότητα και στις μέρες μας δηλώνει την παρουσία του μέσα από συλλόγους των απογόνων νομάδων κτηνοτρόφων, όσο και από τα μνημεία της πολιτιστικής του κληρονομιάς, που δεν είναι άλλα, από τα βοσκοτόπια και τις στράτες των κοπαδιών που χάραξαν γενιές και γενιές τσοπαναραίων στα βουνά μας. Παρά την εγκατάλειψη της μετακινούμενης κτηνοτροφίας στους καιρούς μας, το να είναι κάποιος «τσοπάνης» παραμένει τίτλος τιμητικός και αξιοζήλευτος. Και θα εξηγήσω γιατί.

Η ζωή των βοσκών  σέρνει πίσω της  βαριά ιστορία και παράδοση χιλιετηρίδων στην ανθρώπινη ιστορία, όχι μόνο στη Μεσόγειο, αλλά σε όλο τον πλανήτη. Ο ποιμένας, βοσκός ή τσοπάνης δηλώνει σταθερή την παρουσία του στα Ομηρικά Έπη, στη Βίβλο και την Ελληνική Πολιτιστική Παράδοση. Στα παλιότερα χρόνια (μπορεί και σήμερα), αν ένας μαθητής «δεν έπαιρνε τα γράμματα» του λέγανε : «Εσύ θα γίνεις τσοπάνης» ή (ακόμα χειρότερα) «εσύ δεν κάνεις ούτε για τσοπάνης». Αυτός ήταν ο τρόπος μια τάξης δήθεν ανεβασμένων κοινωνικά ανθρώπων, για να υποβαθμίσουν και να απαξιώσουν τη δουλειά του τσοπάνη, χωρίς να γνωρίζουν,  πως αυτή η δουλειά είναι η πρώτη που έκανε ο προϊστορικός άνθρωπος, όταν άρχισε να εξημερώνει ζώα για τις ανάγκες του, πως χάρη σ’ αυτήν τη δουλειά κατάφερε ο άνθρωπος να βγει από τις σπηλιές και να δημιουργήσει πολιτισμό. Πως χάρη του τσοπάνη, ο άνθρωπος εξασφαλίζει επί αιώνες τη σημαντικότερη τροφή του, που είναι το κρέας και τα γαλακτοκομικά προϊόντα, πως χάρη στο μαλλί των ζώων του, καταφέρνει ανά τους αιώνες να έχει ρούχα για να ντύνεται, ρουχισμό για το σπίτι του και ποδήματα για να μην περπατάει ξυπόλητος. Και πως αυτή είναι μια πολύ δύσκολη, σύνθετη και απαιτητική δουλειά, που μόνο έξυπνοι, ικανοί και ανθεκτικοί άνθρωποι μπορούν να την κάνουν με επιτυχία και συνέχεια.

Στα έπη του Ομήρου, την «Ιλιάδα» και την «Οδύσσεια», η κτηνοτροφία κατέχει σημαντική θέση και αποτελούσε περηφάνια, ακόμα και για τους βασιλιάδες, να διατηρούν κοπάδια και μάλιστα πολυπληθή. Ας θυμηθούμε, πώς περιγράφει ο βοσκός του Οδυσσέα, ο Εύμαιος, ένα μέρος από την περιουσία του αφέντη του:

«Κι ήταν το βιος του αμέτρητο . Τόσο κανείς αφέντης

Άλλος δεν το ‘χει στη στεριά τη μαύρη , ούτε στο Θιάκι,…

Θα λογαριάσω να το ιδείς . Στους κάμπους πέρα βόσκουν

Κοπάδια δώδεκα βοδιών, προβάτων άλλα τόσα,

Κι ως τόσα χοίρων και γιδιών πλατιά κοπάδια ακόμα,

Που του τα βόσκουν μισθωτοί κι άλλοι βοσκοί δικοί του.

Κι εδώ όλα ως έντεκα γιδιών πλατιά κοπάδια θα ‘χει,

Που τα προσέχουν πιστικοί να βόσκουν στ’ ακροβούνια.»

Οδύσσεια, ξ, 96 κ.ε.

Στην Παλαιά Διαθήκη, ο Αβραάμ, ο Γενάρχης των Εβραίων κι εκλεκτός του Θεού, δεν ήταν παρά ένας τσοπάνης, όπως κατοπινά κι ο ένδοξος Βασιλιάς Δαβίδ, πρόγονος του Χριστού, και  άλλα πρόσωπα της Βίβλου. Στα Ευαγγέλια, ο ίδιος ο Χριστός επέλεξε για τον εαυτό του τον τίτλο του Ποιμένα, του τσοπάνη. Ο Ευαγγελιστής Ιωάννης καταγράφει τα λόγια του Χριστού: «ἐγώ εἰμι ὁ ποιμὴν ὁ καλός, ὁ ποιμὴν ὁ καλὸς τὴν ψυχὴν αὐτοῦ τίθησιν ὑπὲρ τῶν προβάτων»! Το θέλημα του Θεού χάρισε στους τσοπάνηδες το προνόμιο να είναι οι πρώτοι που προσκύνησαν στη φάτνη της Βηθλεέμ το νεογέννητο Χριστό. Πρώτα οι βοσκοί και ύστερα οι Μάγοι με τα δώρα .

Άρα, λοιπόν, το να είναι κάποιος «τσοπάνης» είναι τίτλος τιμητικός και αξιοζήλευτος, που σέρνει πίσω του μεγάλη και βαριά ιστορία και παράδοση. Οι βοσκοί ακόμα και στις μέρες μας, έχουν το ρόλο του θεματοφύλακα της παράδοσης. Εάν σκύψουμε με σεβασμό και μελετήσουμε τον τρόπο ζωής τους θα μάθουμε πολλά για την ιστορία και την παράδοση μας ως έθνος (Λουκόπουλος Δημ. Χατζημιχάλη Αγγελική, Πάτρικ Λη Φέρμορ, κ.α.). Στους βοσκούς και στα βουνά είναι οι ρίζες και τα θεμέλια μας. Στον κύκλο της ζωής των κτηνοτροφικών κοινωνιών, διακρίνουμε μουσικές, γλώσσα, λόγο, συνήθειες, χορούς, τέχνες, γαστρονομία, έθιμα και ήθη που καθόρισαν το πολιτισμό μας.

Μνημειακό δένδρο Μαλόκεδρου (Juniperus foettisima) στα βοσκοτόπια των τσοπαναραίων του Κρικελλοπόταμου.

Σήμερα, οι βοσκοί στα βουνά της Ευρυτανίας, παρά την πληθυσμιακή εγκατάλειψη των κοινοτήτων τους, αποτελούν ένα σημαντικό δυναμικό με μεγάλη συμβολή στην κοινωνική, οικονομική, πολιτική και πολιτιστική ζωή της ορεινής μας επαρχίας. Σεβόμενοι την καταγωγή τους, την προγονική τους κληρονομιά και την ιερή αξία των βουνών μας, που έθρεψαν από γενιά σε γενιά τις οικογένειές τους, αγωνίζονται με αξιοπρέπεια για τη διατήρηση της κτηνοτροφικής οικονομίας και παράδοσης.

Την Παρασκευή 10 Σεπτεμβρίου 2021 υπήρξα μάρτυρας μιας ιστορικής για τον τόπο μας, την Ευρυτανία, πράξης υπεράσπισης του ποιμενικού πολιτισμού της και του δικαίου της  προστασίας της ιδιοκτησίας, όπως ορίζεται από το Σύνταγμα των Ελλήνων. Στο Πρωτοδικείο Ευρυτανίας εκδικάστηκε η αίτηση ασφαλιστικών μέτρων που κατέθεσαν οι ιδιοκτήτες των ορεινών βοσκοτόπων της Άμπλιανης, εκπροσωπούμενοι από τον κύριο Γεώργιο Σαρρή, έναντι της αυθαίρετης πράξης διάνοιξης δρόμου πρόσβασης από εταιρεία αιολικών, που επιχειρεί για περισσότερο από μια δεκαετία, να εγκαταστήσει εκατοντάδες ανεμογεννήτριες τεραστίων διαστάσεων, στην κορυφογραμμή από την Οξυά και τη Σαράνταινα, έως το Τύμπανο, το Αλογοβούνι και τα Κοκκάλια Κρικέλλου.

Τα υπαλπικά λιβάδια και τα δασολίβαδα των βουνών αποτέλεσαν και συνεχίζουν να αποτελούν οικονομικούς πόρους της κτηνοτροφίας και μήτρες των πηγών και των ορεινών ποταμών κάθε κοινότητας. Εγγυώνται τη βιωσιμότητα των ορεινών πληθυσμών, την υγεία των δασών και των κατοίκων, που ανθίστανται στα θέλγητρα των μεγαλουπόλεων και αγωνίζονται να διατηρήσουν προς όφελος των επόμενων γενεών την οικολογική ισορροπία στα βουνά μας.

 Το ορεινό τοπίο με τις καμπύλες των κορυφογραμμών στους ορίζοντες και το μωσαϊκό των δασωμένων εκτάσεων, είναι αποτυπωμένο στη συνείδηση όλων όσων μεγάλωσαν στους ίσκιους των δέντρων και στη δροσιά των ρεμάτων. Ο αξιότιμος κύριος Σαρρής, παρά τα χρόνια που βαραίνουν την υγεία του, με ακμαίο ηθικό και οξύνοια πνεύματος και λόγου, στάθηκε απέναντι στους περισπούδαστους και ισχυρούς δικηγόρους των μεγάλων εταιρειών και του Ελληνικού Δημοσίου, υπερασπιζόμενος τη γη των προγόνων και των εγγονών του.

 Περιέγραψε, με αξιοθαύμαστη δεινότητα, πως περιήλθε στην ιδιοκτησία τους η έκταση των βοσκούμενων δασολίβαδων (δασικών λιβαδικών εκτάσεων) που καλείται και σήμερα με το τοπωνύμιο Στα Γρόσια, καθώς αγοράστηκε με γρόσια από τον Οθωμανό κατακτητή, όπως τεκμηριώνει χειρόγραφο Ταπί του 1836, που μεταφράστηκε από τους Έλληνες ιδιοκτήτες, το 1893 στη Λάρισα.

Το σύστημα παραδοσιακής διαχείρισης των μεγάλων αυτών βοσκοτόπων, που αξιοποιούσε αριστοτεχνικά και δίκαια τα τμήματα των λιβαδικών εκτάσεων, ανάλογα με τη βοσκοϊκανότητά τους και τον αριθμό των κτηνοτροφικών ζώων, περιγράφεται λόγω της ιδιαιτερότητάς του, από τον ανυπέρβλητο λαογράφο Δημήτριο Λουκόπουλο, στο έργο του Ποιμενικά της Ρούμελης και αποτελεί τμήμα της πολιτιστικής νομής και του ποιμαντικού δικαίου των μετακινούμενων κτηνοτρόφων, που το 2019 αναγνωρίστηκε από την UNESCO, ως μνημείο άυλης παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Ως ένα τέτοιο παγκόσμιο μνημείο, προστατεύεται και το φυσικό κτηνοτροφικό τοπίο, που οι μετακινούμενοι κτηνοτρόφοι δημιούργησαν στη μακρόχρονη πορεία τους στα βουνά, μαζί με τα αρχιτεκτονικά τους μνημεία, όπως είναι οι πετρόστρουγγες, οι αναβαθμίδες, τα πετρογέφυρα, κ.α.

Με πόση ασέβεια και περίσσεια βαρβαρότητας, έρχεται η σύγχρονη πολιτική, που προτάσσει την αλλαγή των χρήσεων της δημόσιας δασικής γης, στο όνομα των ιδιωτικών επενδύσεων, να καταπατά την περιουσία των αυτόχθονων, των γηγενών κατοίκων των βουνών; Των ανθρώπων που διατήρησαν τα ανεκτίμητα αυτά τμήματα της ελληνικής γης σε χρόνια αδίστακτων κατακτητών, εμφυλίου πολέμου και ξεριζωμών, που αγωνίστηκαν και ξανάχτισαν τα χωριά τους ακμαία, παρά τις λεηλασίες και τις καταστροφές;

Οι σημερινοί ιδιοκτήτες, έχουν τίτλους κυριότητας, συμβόλαια αγοραπωλησίας ακόμα και δωρεάς στον ιερό ναό της κοινότητάς τους, δηλώνουν στο Ε9 τα βοσκοτόπια και πληρώνουν τον γνωστό φόρο ιδιοκτησίας ΕΝΦΙΑ. Πώς είναι δυνατόν το Δασαρχείο Καρπενησίου, να εκδίδει διοικητικά έγγραφα για αιολικές εγκαταστάσεις, αγνοώντας τις ιδιοκτησίες των ντόπιων;

Χάρτης της ορεινής ζώνης δασικού χαρακτήρα που επιχειρείται να μετατραπεί σε βιομηχανική ζώνη παραγωγής ενέργειας

 Ο σεβάσμιος απόγονος των ποιμένων της Άμπλιανης, δήλωσε με σεβασμό στο δικαστήριο: « Κύριε Πρόεδρε, γνωρίζουμε ότι η ισχυρή μετακινούμενη κτηνοτροφία έσβησε με το βιολογικό θάνατο των ποιμένων γονιών μας. Η οικονομική αξία της βοσκήσιμης γης και ο θάνατός της όμως, επιχειρείται σήμερα με τις αποφάσεις της πολιτείας. Μπορεί οι πρόγονοί μας να ήταν άνθρωποι των βουνών, αγράμματοι, εμείς οι απόγονοί τους όμως, έχουμε τη γνώση και τη δύναμη σήμερα, να υπερασπιστούμε την πολιτιστική και οικονομική κτηνοτροφική κληρονομιά μας. Για μας αυτά τα βουνά είναι ΙΕΡΑ και θα προσφύγουμε και στο Συμβούλιο της Επικρατείας και σε Ανώτερα Ευρωπαϊκά Δικαστήρια, αν χρειαστεί, προκειμένου να δικαιωθούμε».

Η κτηνοτροφία βρίσκεται και σήμερα στον πυρήνα της πολιτισμικής και κοινωνικής συγκρότησης των ορεινών κοινοτήτων της Ευρυτανίας, έχει συμβάλει σε μεγάλο βαθμό στη διαμόρφωση του τοπίου των περιοχών που αναπτύχθηκε ιστορικά, στην εξέλιξη της βλάστησης και της άγριας ζωής, καθώς και στην πρόληψη του κινδύνου των δασικών πυρκαγιών.

 Μια οικονομική μελέτη σύγκρισης των μεγεθών κόστους -  οφέλους των αιολικών επενδύσεων με αμφιλεγόμενη διάρκεια παραγωγικότητας στα αλπικά υψόμετρα, καταδεικνύει περίτρανα την υπεροχή της κτηνοτροφίας ως εθνική επιλογή, για τη βιωσιμότητα της τοπικής κοινωνίας και όχι μόνο. Οι κτηνοτρόφοι, μικρής ή μεγάλης μετακίνησης, είναι φορείς γνώσεων και πρακτικών, που σχετίζονται, αφενός με τη βέλτιστη αξιοποίηση των διαθέσιμων φυσικών πόρων (λιβάδια, υδάτινες πηγές κ.ά.) και των κλιματικών δεδομένων, και αφετέρου με την παραγωγή ποιοτικών αγροδιατροφικών προϊόντων. 

Οι κινητοποιήσεις των ντόπιων για περισσότερο από μια δεκαετία, έχουν διάρκεια, αποφασιστικότητα και συνέπεια.

Μνημειακά αιωνόβια δένδρα δρυός: δένδρα ζωντανοί μάρτυρες της ιστορίας των προεπαναστατικών χρόνων και της Εθνικής Παλιγγενεσίας του 1821

 

Στη διαδρομή της επαρχιακής οδού Στενώματος –Παυλοπούλου, συναντά κανείς χαρακτηριστικό ύψωμα με πανοραμική θέαση στη λεκάνη απορροής του ποταμού Μέγδοβα ή Ταυρωπού. Εκεί βρίσκεται το εξωκλήσι του Ιερού Ναού Αγίου Παντελεήμονα που περιβάλλεται από συστάδα αιωνόβιων δέντρων δρυός. Πρόκειται για δέντρα οικολογικής και αισθητικής αξίας. Πρόσφατα αποτέλεσαν αντικείμενο καταγραφής στο πλαίσιο της διπλωματικής μου εργασίας με τίτλο: « Αιωνόβιες δρύες στο Δήμο Καρπενησίου: μια αναζήτηση στον ορεινό πολιτισμό και την οικολογία», του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών, του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών που έχει έδρα το Καρπενήσι, στο Τμήμα Δασολογίας και Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος.

Πόρισμα αυτής της εργασίας καταγραφής, είναι ότι τα μνημειακά αυτά δένδρα χρήζουν περαιτέρω έρευνας και αξιολόγησης των δενδρομετρικών τους χαρακτηριστικών, καθώς και ακριβούς δενδροχρονολόγησης, δυνατότητες που έχει το Εργαστήριο Δενδροχρονολόγησης που λειτουργεί στο Τμήμα Δασολογίας Καρπενησίου από τον Δασολόγο καθηγητή κ. Ανδρέα Παπαδόπουλο.

Μνημειακά δέντρα δρυός στον περίβολο χώρο του εξωκλησιού  του Αγίου Παντελεήμονα Δ.Δ.  Παυλοπούλου-Τερνόβου (φωτ. Λάππα Β.)

 Τα δέντρα που καταγράφηκαν έχουν ιδιαίτερο οικολογικό ενδιαφέρον, όχι μόνο λόγω των δεντρομετρικών τους χαρακτηριστικών, αλλά και της ιδιαίτερης σύνθεσής τους μέσα στο πυκνό ελατοδάσος που τα περιβάλλει, που θέτει το προς απάντηση ερώτημα, για το αν πρόκειται για αυτοφυή δέντρα ή αν φυτεύτηκαν εκεί από ντόπιους αιώνες πριν.  Πρόκειται για άτομα μεγάλης ηλικίας, καθώς η περίμετρος των κορμών τους στο στηθιαίο ύψος (1,30 εκ.) ξεπερνά τα 2,5 μ., με ένα από αυτά να ξεπερνά τα 3μ.

Μετρήσεις δεντρομετρικών χαρακτηριστικών μνημειακών δέντρων δρυός στον περίβολο χώρο του εξωκλησίου του Αγίου Παντελεήμονα  Δ.Δ. Παυλοπούλου (φωτ. Κελέσης Αν.,2020)

                 Αξιοποιώντας ερευνητικά αποτελέσματα ακριβούς δενδροχρονολόγησης, με τη χρήση τρυπανιδίων, σε ανάλογων διαστάσεων δένδρα του ίδιου φυλλοβόλου είδους  δρυός, που βρίσκονται σε περίβολο εξωκλησιών τόσο στο Κλαυσί Καρπενησίου, όσο και στον Άγιο Νικόλαο (Λάσπη), μπορούμε με ασφάλεια να εκτιμήσουμε την ηλικία τους σε περισσότερα από 300 έτη.

Τα δενδρομετρικά χαρακτηριστικά των αιωνόβιων αυτών δένδρων χρήζουν περαιτέρω εργαστηριακής έρευνας, προκειμένου να γίνει ακριβής δενδροχρονολόγηση και εκτίμηση της υγείας τους.

Η μακρόχρονη παρουσία αυτών των μνημειακών δένδρων, και η συνύπαρξή τους με τα θρησκευτικά μνημεία του ορεινού μας τόπου, που μαρτυρούν την παρουσία των ορεινών κοινοτήτων για αιώνες, τους προσδίδουν αξία ιστορική και πολιτισμική. Είναι ζωντανοί μάρτυρες των ιστορικών γεγονότων που διαδραματίστηκαν στα προεπαναστατικά και επαναστατικά χρόνια, με πρωταγωνιστές τους ανυπότακτους  ντόπιους ορεσίβιους που ανταποκρινόμενοι στο κάλεσμα των ψυχωμένων αρχηγών, κλεφτών και αρματολών, αγωνίστηκαν και θυσιάστηκαν για την ελευθερία.

Καθώς το ύψωμα του Αγίου Παντελεήμονα βρίσκεται σε μια στρατηγική θέση στο πέρασμα του Μέγδοβα από τις ορεινές κοινότητες του Τυμφρηστού, προς αυτές των Αγραφιώτικων βουνών,  κατανοούμε ότι φιλοξένησε διαβάτες και περαστικούς και προσέφερε καταφύγιο και ορμητήριο στους αγωνιστές, όπως και άλλες οχυρωματικές θέσεις στο πλούσιο ανάγλυφο της περιοχής.

Καθένας που ενδιαφέρεται να γνωρίσει τη σύνδεση της περιοχής με συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα και ηρωικές προσωπικότητες του Αγώνα της Εθνικής Παλιγγενεσίας, μπορεί να ανατρέξει σε μια εξαιρετική εφαρμογή σε διαδραστική χαρτογραφική αποτύπωση, που δημιούργησε το Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Καρπενησίου (https://kpe-karpen.eyr.sch.gr/announc/schools/).

Σας προτρέπω να περιηγηθείτε στον ιστορικό αυτό χάρτη,  αξιοποιώντας την ευκαιρία για ένα ζωντανό μάθημα ιστορίας του τόπου, μαζί με τα παιδιά, που τόσο ανάγκη έχουν να γνωρίσουν τα θεμέλια της ελευθερίας μας.

 

Επιστημονικές προτάσεις για τις μεγάλες δυνατότητες στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, με τις πρακτικές της  ΑΓΡΟΔΑΣΟΠΟΝΙΑΣ:

Υπάρχουν  ρεαλιστικές και καινοτόμες διαχειριστικές λύσεις.

H Αγροδασοπονία και οι παραγωγικές αναδασώσεις στο επίκεντρο

Με μεγάλη επιτυχία έγινε την Τετάρτη 3-3-2021, η επιστημονική διερευνητική συνάντηση, που διοργάνωσε το Πράσινο Ινστιτούτο (http://www.greeninstitute.gr/) , για τις δυνατότητες διαμόρφωσης μιας βιώσιμης πρότασης για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης, που να είναι ταυτοχρόνως αμοιβαία επωφελής και για την παραγωγική- οικονομική υποστήριξη της χώρας, και ιδιαίτερα της υπαίθρου που για δεκαετίες εγκαταλείπεται.

Στη συνάντηση, πέντε ειδικοί επιστήμονες από διάφορα επιστημονικά πεδία, με την ενεργή συμμετοχή δεκάδων ενδιαφερομένων πολιτών, ανέπτυξαν τις δυνατότητες, τις καινοτομίες και τις αλλαγές που απαιτούνται προκειμένου να επεκταθεί σημαντικά η δέσμευση του CO2 από δένδρα και ξυλώδη βλάστηση και ταυτόχρονα να γίνουν εκτεταμένες παραγωγικές αναδασώσεις για την μελισσοκομία, την κτηνοτροφία και την αναψυχή.

Βοσκολίβαδα στο Γαύρο, στην κοιλάδα του ποταμού Καρπενησιώτη
(φωτ. Μπούρας Θ.)

Το συμπέρασμα που προκύπτει από διάφορους επιστημονικούς κλάδους που εκπροσωπήθηκαν είναι ότι  υπάρχουν ρεαλιστικές και καινοτόμες διαχειριστικές λύσεις. Λύσεις που απαιτούν μικρές και μεγάλες θεσμικές αλλαγές, αλλά και μια αλλαγή νοοτροπίας που να οδηγεί σε ευρύτερη συμμετοχή της ίδιας της κοινωνίας των πολιτών, των τοπικών φορέων, των παραγωγών και της αυτοδιοίκησης.

·    Θα πρέπει τα τοπία της Ελλάδας και της Μεσογείου να αντιμετωπιστούν ως αγροδασικά τοπία, με κατάλληλες μεθοδολογικές προσεγγίσεις και αλλαγές στη νομοθεσία, που έχουν επανειλημμένα διατυπωθεί από την επιστημονική κοινότητα.

Αγροδασοπονικό τοπίο στον Καρπενησιώτη (φωτ. Λάππα Β.)

 Θα πρέπει να ενεργοποιηθεί και να αποτελέσει άξονα αυτής της προσπάθειας το Αγροδασοπονικό μέτρο 8.2. για την επέκταση των αγροδασικών συστημάτων, ένα αναγκαίο μέτρο ποιοτικής αναμόρφωσης της υπαίθρου, που όμως δεν έχει χρησιμοποιηθεί από το 2007.

·     Θα πρέπει να αξιοποιηθεί το εγχώριο δυναμικό ενδημικών φυτών, δέντρων και σπόρων, ώστε οι παραγωγικές αναδασώσεις να συμβάλουν στην αύξηση της βιοποικιλότητας και, με κατάλληλη διαχείριση, στην υποστήριξη της τοπικής κτηνοτροφικής και μελισσοκομικής παραγωγής και της ικανοποίησης της αυξανόμενης ζήτησης τοπικών ποιοτικών προϊόντων, φρούτων και καρπών. Για το στόχο αυτό θα πρέπει επίσης να οργανωθούν ειδικά φυτώρια, ακολουθώντας το παράδειγμα της Κύπρου.

Αγροδασοπονικές πρακτικές αξιοποίησης των μικρών ιδιοκτησιών γης
 στη λεκάνη του Καρπενησιώτη (φωτ. Λάππα Β.)

·      Θα πρέπει να επικρατήσει η αντίληψη της δυναμικής σχέσης μεταξύ οικοσυστημάτων, βιοποικιλότητας, μελισσοκομίας, κτηνοτροφίας και αναψυχής και να δημιουργηθούν νέα πρότυπα διαχείρισης. Σε αυτή την προσπάθεια θα πρέπει να συμβάλουν και τα διαχειριστικά σχέδια βοσκοτόπων, που θα πρέπει να προωθηθούν άμεσα.

Ο συντονιστής της εκδήλωσης Ρήγας Τσιακίρης προέβη στην ακόλουθη δήλωση: «Έχουμε ξεκινήσει μια πρωτοβουλία για να ανατρέψουμε ένα κλίμα χρόνιας απάθειας και αδράνειας  και να συμβάλουμε στον εντοπισμό κρίσιμων ζητημάτων  στη νομοθεσία, στη γραφειοκρατία και στις απαιτούμενες επιστημονικές συνεργασίες, προκειμένου να προωθηθεί ουσιαστικά η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Η πρωτοβουλία αυτή του Πράσινου Ινστιτούτου θα συνεχιστεί με δυο ακόμη επιστημονικές συναντήσεις ειδικών,  για το ρόλο των παραγωγικών αναδασώσεων στην αντιμετώπιση της ερημοποίησης και της διάβρωσης στις 18/3 και για τη δυνατότητα αξιοποίησης των κονδυλίων του ευρωπαϊκού σχεδίου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας στις παραγωγικές αναδασώσεις στις 30/3. Ευχαριστούμε για τη θερμή ανταπόκριση τους εισηγητές Κ. Ματζανά, Π. Σαϊνατούδη, Σ. Γούναρη, Ν. Νικήσιανη και Ελ. Μαλούπα και τη δέσμευσή τους να συνεχίσουμε τον εποικοδομητικό διάλογο»

 Το έργο αναμένεται να περατωθεί στα τέλη Απριλίου με την έκδοση ενός «οδηγού» για την κοινωνία των πολιτών, την αυτοδιοίκηση, την πολιτεία και γενικά για όλους τους  συντελεστές, τους «δρώντες» δηλαδή ενός τόπου, ώστε να αξιοποιηθούν με βιώσιμο τρόπο οι χρηματοδοτήσεις του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, μέσα από συνεργασίες.

Το έργο «Παραγωγικές αναδασώσεις για την μελισσοκομία την κτηνοτροφία και την αναψυχή»  υλοποιείται με χρηματοδότηση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, μέσω του Ευρωπαϊκού Πράσινου Ιδρύματος (GEF- Green European Foundation) και εντάσσεται στο έργο «Αποδάσωση και Κλιματική Αλλαγή»  του Αυστριακού Οργανισμού FREDA. Το Πράσινο Ινστιτούτο θεωρεί ιδιαίτερα χρήσιμη αυτή την ευρωπαϊκή διάσταση για το συγκεκριμένο έργο αφού στόχος είναι η διάχυση των αποτελεσμάτων του έργου και σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

 

Το Πράσινο Ινστιτούτο http://www.greeninstitute.gr  (Αθήνα 4-3-2021)

Πληροφορίες: Ρήγας Τσιακίρης   6972877468, Ηλίας Γιαννίρης 6974185330

Ελληνικό Αγροδασοπονικό Δίκτυο http://www.agroforestry.gr/pages/

                                     Οι βελανιδιές στο αγροτικό πολιτισμικό τοπίο

                                                    του Δήμου Καρπενησίου

Πανοραμική άποψη της κοιλάδας του Καρπενησιώτη ποταμού (φωτ. Μεράκος Κων, 2021)

Η Ευρυτανία διαθέτει δασολίβαδα και ορεινά λιβάδια  που αποτελούν οικοτόπους μεγάλης οικολογικής και οικονομικής αξίας, καθώς στηρίζουν την κτηνοτροφική παραγωγή. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον συγκεντρώνουν τα αγροδασοπονικά συστήματα που συναντάμε στις παρυφές των δασών και που προσφέρουν ποικίλες οικοσυστημικές υπηρεσίες, πέραν της βόσκησης και της δασοπονίας. Στηρίζουν τα εδάφη και τα προστατεύουν από διαβρώσεις και κατολισθήσεις, ρυθμίζουν την απορροή των υδάτων και αποτρέπουν ζημίες από πλημμύρες και ολισθήσεις, ενώ παράλληλα εμπλουτίζουν το υδροφόρο ορίζοντα, στηρίζουν την άγρια ζωή σε κάθε μορφή της (βιοποικιλότητα), από τις απαρατήρητες για τους περισσότερους από εμάς λειχήνες, έως την πλούσια ορνιθοπανίδα  και τα μεγάλα θηλαστικά.

  Αιωνόβιο δέντρο φυλλοβόλου δρυός στη περιοχής της Καλλιθέας (Μπιάρας) Καρπενησίου,                                                        στα όρια δασολίβαδου (φωτ. Λάππα Β.,2021)

                                             

                Η πιο ενδιαφέρουσα από τις οικοσυστημικές υπηρεσίες των αγροδασοπονικών συστημάτων είναι η συμβολή τους στην αποθήκευση άνθρακα και στο μετριασμό των επιπτώσεων από την κλιματική αλλαγή που επιφέρει ακραία καιρικά φαινόμενα με αρνητικές συνέπειες στις ανθρώπινες κοινωνίες. Οι βελανιδιές αείφυλλες και φυλλοβόλες, συνθέτουν ποικίλα αγροτικά και πολιτιστικά τοπία, στην ευρύτερη περιοχή της λεκάνης απορροής του ποταμού Καρπενησιώτη, και προσφέρουν επιπλέον όλων των προαναφερόμενων υπηρεσιών, και πολιτιστικές υπηρεσίες, καθώς αποτελούν χαρακτηριστικά στοιχεία των αξιών του ορεινού μας πολιτισμού. 

Εκτεταμένα δάση αείφυλλης δρυός (πουρνάρι) στη λεκάνη απορροής του Μέγδοβα ποταμού (Ταυρωπός), συμβολή με το Στενωματιώτικο Ρέμα. (φωτ. Μπαλάς Γ., 2020)

    Τις συναντάμε, είτε ως μεμονωμένα υπέργηρα άτομα, σε πλατείες και εκκλησιαστικούς χώρους, είτε σε συστάδες  που αποτελούν νησίδες οικοτόπων, στα κυρίαρχα ελατοδάση της περιοχής.  Το γενικό συμπέρασμα της μελέτης μου γύρω από τις βελανιδιές στην  φυτοκοινωνία της περιοχής, είναι ότι προέρχονται από αυτοφυή δάση δρυός, τα οποία υπεραραιώθηκαν εξαιτίας της μακρόχρονης παρουσίας ανθρώπινων δραστηριοτήτων (παραδοσιακή διαχείριση, επέκταση αγροτικού χώρου, κ.α.).

Συστάδα φυλλοβόλων δέντρων δρυός στο εξωκλήσι της Παναγίας στο χωριό Νόστιμο Καρπενησίου, με χαρακτηριστική της επέκταση της ελάτης (φωτ. Λάππα Β., 2021)

    Η ποιότητα του τόπου, υποστηρίζει τα μακρόβια αυτά δέντρα. Στους χώρους θρησκευτικής λατρείας, κοιμητήρια,  γύρω από εξωκλήσια και περίβολους εκκλησιών, συναντάμε γηραιά, υπεραιωνόβια δέντρα, μεγάλης αισθητικής και οικολογικής αξίας. 

Μνημειακό δέντρο δρυός ηλικίας 5 αιώνων, στον εκκλησιαστικό περίβολο του Ι.Ν. Αγίου Νικολάου στο χωριό Κλαυσί Καρπενησίου. (φωτ. Λάππα Β.)

Υπεραιωνόβια δρυς στο εκκλησιαστικό δάσος του Ι.Ν. Αγίας Παρασκευής Λάσπης (Αγίου Νικολάου) Καρπενησίου. Η εκτίμηση της κατάστασης της υγείας των αιωνόβιων δρυών του δάσους δείχνει έντονη νέκρωση (σήψεις κλαδιών και κορμών, αραίωση κόμης, κ.α.) που επιβάλλει η πυκνή συγκόμωση με την ελάτη και η σκίαση των φωτόφιλων αυτών δέντρων. (φωτ. Λάππα Β.)

                                

 Μένει σε μας, τους μόνιμους κατοίκους του ορεινού χώρου, να διατηρήσουμε τα μνημειακά αυτά δέντρα, μέσα από μια ολιστική δασοπονική διαχείριση των δασών μας, έτσι που να τα αναδείξουμε ως στοιχεία του τοπίου  και της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.

Αγροδασοπονικό τοπίο στην παρόχθια ζώνη του Καρπενησιώτη με κυρίαρχη την παρουσία δέντρων δρυός στα όρια των ιδιοκτησιών γης. (φωτ. Λάππα Β.)

   

Ο ορεινός χώρος ως πολιτιστικό και αγροτικό τοπίο.

 

Ορεινές κοινότητες και μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς

Ορεινό αγροτικό πολιτισμικό τοπίο στο Στένωμα Ευρυτανίας.

(φωτ. Λάππα Βασ.)

Όταν αναφερόμαστε στην άυλη πολιτιστική μας κληρονομιά εννοούμε  τη γλώσσα, την ντοπιολαλιά μας, τα μνημεία του λόγου, την προφορική μας παράδοση, όπως αυτή φθάνει μέχρι τις μέρες μας ζωντανή από στόμα σε στόμα. 

Τα παραμύθια, οι μύθοι και οι θρύλοι που οι παππούδες και οι γιαγιάδες κουβαλούσαν πολύτιμα δώρα στα εγγόνια τους, στους βαριούς και μακριούς χειμώνες των παιδικών μας χρόνων. Τα τραγούδια, τα ταχταρίσματα και τα νανουρίσματα των μανάδων, που κανάκευαν τα μωρά τους στη σαρμανίτσα. Η δημοτική μουσική παράδοση και η εκκλησιαστική υμνολογία, που φτάνουν στο σήμερα από τους βυζαντινούς χρόνους. Η ψαλτική μάλιστα, ως ζωντανή παραδοσιακή τέχνη, θεωρείται σήμερα από τα σημαντικότερα πολιτιστικά αγαθά του ελληνισμού, και έχει εγγραφεί στον κατάλογο των μνημείων της UNESCO (http://ayla.culture.gr/psaltiki_texni/).

Καθώς οι κοινωνίες αλλάζουν στον σύγχρονο κόσμο, η άυλη κληρονομιά μας παραμένει ζωντανή, χαρακτηριστική είναι η δημοτική μουσική παράδοση, που δυναμική, συμβάλλει στον αυτοπροσδιορισμό μας και την αυτογνωσία του νεότερου ελληνισμού. Τα παιδιά μας σήμερα δεν νανουρίζονται με τα δικά μας νανουρίσματα, ούτε ακούνε τα ίδια παραμύθια,  μοιράζονται όμως, ακόμα τους ίδιους χορούς και κοινωνούν τα ίδια λατρευτικά μυστήρια στους ναούς του χωριού μας, με εκείνα των προγόνων τους. Μια ιστορική ζωντανή συνέχεια μνημείων πολιτισμού, που συνειδητά επιλέγουμε ως κοινωνία.

Οφείλουμε να ορίσουμε τι ακριβώς εννοούμε μνημείο. Μνημείο είναι κάθε αξιόλογο ανθρώπινο δημιούργημα ή πράξη, κάθε κτήριο που θεωρείται αξιόλογο από άποψη αρχαιολογική, ιστορική και αισθητική. Σημαντικό είναι να γνωρίζουμε ότι, η έννοια ενός ιστορικού μνημείου, δεν καλύπτει μόνο το μεμονωμένο αρχιτεκτονικό έργο, αλλά και την αγροτική τοποθεσία, που μαρτυρεί έναν ιδιαίτερο πολιτισμό, μια ενδεικτική εξέλιξη στο χρόνο ή ακόμα και ένα ιστορικό γεγονός. Αυτό ισχύει, όχι μόνο για τις μεγάλες δημιουργίες, αλλά και για τα ταπεινά έργα, που με τον καιρό απέκτησαν πολιτιστική σημασία.

Αγροικία στο Στένωμα (φωτ. Λιόντης Στέφανος)

«Τα μνημειακά έργα των λαών, στέκονται σήμερα σαν ζωντανές μαρτυρίες της μακρόχρονης παραδόσεώς τους…» διαβάζουμε στη Χάρτα της Βενετίας (1964), που υπήρξε το πρώτο παγκόσμιο κείμενο για τον πολιτισμό. Ακολούθησαν η Σύμβαση της Γρανάδας (Δεκέμβριος 1990) και η Σύμβαση της Φλωρεντίας που υπογράφηκε στην ιστορική πόλη της Ιταλίας το 2000 και από τη χώρα μας, και έγινε νόμος του ελληνικού κράτους το 2010, με στόχο να προστατέψει, να αναδείξει και γενικά να διαχειριστεί το τοπίο, ως στοιχείο του πολιτισμού.

Το ελληνικό ορεινό τοπίο, αναγνωρίζεται για τη μοναδικότητά του και την ιστορικότητά του, καθώς αποτελεί προϊόν της μακροχρόνιας ανθρώπινης παρουσίας στα βουνά, δημιούργημα της συμβίωσης ανθρώπου και φύσης.

Πετράλωνο στο Στένωμα Ευρυτανίας (φωτ. Στέφανος Λιόντης)

  Σύμφωνα με τη Σύμβαση της Φλωρεντίας κάθε χώρα, οφείλει να εφαρμόζει πολιτικές τοπίων, με συγκεκριμένα μέτρα, ένα των οποίων είναι η καθιέρωση διαδικασιών για τη συμμετοχή των πολιτών (του κοινού) και των περιφερειακών αρχών (τοπικές και δημοτικές αρχές) στην προστασία και την διαχείριση των τοπίων.

  Τα πολιτισμικά (παραδοσιακά) τοπία είναι το αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης ανθρωπίνων και φυσικών διεργασιών και αποτελούν την πολιτισμική, κοινωνική, οικολογική και οικονομική κληρονομιά κάθε λαού.

 Ταυτόχρονα, τα τοπία αυτά εκφράζουν τον τρόπο ζωής των κατοίκων μιας περιοχής και στοιχειοθετούν μια ζωντανή και δυναμική οντότητα, η οποία όχι μόνο διαθέτει αισθητική και οικολογική αξία, αλλά αποτελεί και μια ανεξάντλητη τράπεζα πληροφοριών για την ανθρώπινη δραστηριότητα στο πέρασμα του χρόνου.

  Η σημερινή ανάγκη του ανθρώπου των μεγαλουπόλεων να προσεγγίσει το φυσικό τοπίο και καθώς και η στροφή προς διάφορες μορφές εναλλακτικού τουρισμού και οικοτουρισμού δείχνουν την επιτακτική ανάγκη να ασχοληθούμε  επιτακτικά και με σεβασμό, με τη διαχείριση του ορεινού Μεσογειακού τοπίου.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα παραδοσιακής αρχιτεκτονικής του ορεινού χώρου του Τυμφρηστού. Πετρόχτιστη οικία με πλακόστρωτη στέγη στο χωριό Δομιανοί.

  Ολόκληρος ο πλανήτης σήμερα περιλαμβάνει και συντηρεί ΄΄παραδοσιακά΄΄ τοπία, δηλαδή περιοχές με ιδιαίτερη φυσική και πολιτισμική ποικιλότητα και κληρονομιά. Τέτοια παραδοσιακά τοπία συνήθως περιλαμβάνουν πολυάριθμα είδη χλωρίδας και πανίδας, διατηρούν δηλαδή υψηλή βιοποικιλότητα και έχουν ταυτόχρονα υψηλές αισθητικές και αναψυχικές αξίες για τον άνθρωπο που τα επισκέπτεται ή ζει μέσα σε αυτά. Αυτές οι περιοχές επιτρέπουν την αρμονική συνύπαρξη ανθρώπου και φύσης και μπορούν να αποτελέσουν μοντέλα αειφορικής χρήσης της γης, απαραίτητης για την εξασφάλιση του μέλλοντος του ανθρώπου στη γη. 

Για τούτο και στο Περιφερειακό Χωροταξικό Σχέδιο για την Ανάπτυξη και την Αειφορία, της Περιφέρειας Στερεάς  Ελλάδας, προβλέπεται ο χαρακτηρισμός των δύο Δήμων της Ευρυτανίας ως Περιφερειακό Πάρκο Οικοανάπτυξης, υπακούοντας και στην επιταγή της Ευρωπαϊκής Πολιτικής που αναγνωρίζει την αναπτυξιακή αξία του τοπίου και την πολιτιστική αξία του ως πυλώνα του οικοτουριστικού προσανατολισμού.

Ο Lucas (1992) αναγνώρισε και διέκρινε την «αξία του τοπίου», την «αξία διατήρησης του τοπίου» και την «πολιτισμική αξία του τοπίου». Εντούτοις, τα πολιτισμικά/παραδοσιακά τοπία δεν είναι στατικά, όπως ένας ζωγραφικός πίνακας και δεν μπορούν να επιβιώσουν ως μουσειακό αντικείμενο, αλλά, χαρακτηρίζονται από δυναμική εξέλιξη με ραγδαίες αλλαγές, οι οποίες σήμερα συμβαίνουν με τέτοιους δραματικούς ρυθμούς που η ανάγκη, τουλάχιστον της καταγραφής τους, ποτέ δεν ήταν πιο επιτακτική.

Η καταγραφή επίσης των στοιχείων που αφορούν τις σχέσεις του ανθρώπου με το τοπίο, είναι απόλυτα αναγκαία, αφού μέσα σε λίγες δεκαετίες παραδοσιακές χρήσεις γης, τοπωνύμια, έθιμα κλπ. τείνουν να εξαφανιστούν απειλώντας την πολιτισμική κληρονομιά ενός τόπου.

Η γνώση της σχέσης του τοπίου με την παράδοση και τα έθιμα των κατοίκων σε μια περιοχή, μπορεί να δώσει σημαντικές πληροφορίες για τη μελλοντική διαχείριση των φυσικών πόρων, αλλά και το σχεδιασμό οποιουδήποτε τοπίου σε κάθε κλίμακα.

Τα παραδοσιακά/πολιτισμικά τοπία θα πρέπει να θεωρούνται πλέον και στην Ελλάδα ως πολιτισμική, οικολογική, κοινωνική και οικονομική κληρονομιά και περιουσία του λαού της, όπως ήδη αναγνωρίζονται ως «ένα σημαντικό μέρος της ευρωπαϊκής πολιτισμικής, επιστημονικής και κοινωνικής κληρονομιάς».

Η δράση των πολιτών, ατομικά και μέσα από συλλογικότητες και ομάδες, είναι θεσμικά κατοχυρωμένη, σύμφωνα με το άρθρο 24 του Συντάγματος των Ελλήνων, που είναι ξεκάθαρο. «Η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του Κράτους και δικαίωμα του καθενός».

Η συνταγματική αυτή επιταγή, υλοποιείται με το νόμο Ν.3028/2002 «για την προστασία των αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς». Στο άρθρο 3, στον εν λόγω νόμο, για το περιεχόμενο της προστασίας αναφέρεται ότι η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς συνίσταται, μεταξύ άλλων, στην διευκόλυνση της πρόσβασης και της επικοινωνίας του κοινού με αυτή, στην ανάδειξη και την ένταξή της στη σύγχρονη κοινωνική ζωή, και τέλος, στην παιδεία, την αισθητική αγωγή και την ευαισθητοποίηση των πολιτών για την πολιτιστική τους κληρονομιά.

Αυτή ακριβώς την συνταγματική επιταγή, κάνει πράξη ο Σύλλογος Στενωματιωτών, με έργα, αποδεικνύοντας τα λόγια του Αίσωπου (620-560 π.Χ.) «η ισχύς εν τη ενώσει».

Επιλέγω ενδεικτικά, σε αυτό το άρθρο, δύο μόνο παραδείγματα, που αποδεικνύουν την έμπρακτη ανάδειξη μνημείων ορεινού πολιτισμού. Το ένα είναι τα αλώνια στα υψώματα του χωριού, που στις πέτρες τους έχει καταγραφεί ανεξίτηλα, η συλλογική μνήμη της σχέσης του καλλιεργητή με τη  μάνα γη.

Το άλλο, η προτομή της αγέρωχης μορφής της Γιαννιώς Λάζου, δίπλα στη κεντρική κοινοτική κρήνη της πλατείας. Βρύση και μαία, ανήκουν από πάντα και για πάντα στην κοινότητα, κοινά αγαθά μιας κοινωνίας που γνωρίζει και ευγνωμονεί για τα δώρα της ζωής!

                   

  Τα αλώνια σε θέσεις σημαντικές για την ορεινή οικονομία, παραμένουν στοιχεία δυνατά του αγροτικού τοπίου. Στένωμα (φωτ. Λιόντης Στ.)

  Προσωπικά, ως επισκέπτρια του χωριού  Στένωμα της Ευρυτανίας, για πρώτη φορά, πριν 25 περίπου χρόνια, από αυτά τα δύο αυθεντικά δείγματα πολιτισμού, σχημάτισα την εκτίμησή μου για το χωριό και τους ανθρώπους του.

Σε  πείσμα των καιρών, τις δεκαετίες που οι κοινότητες των ορεινών επαρχιών εγκαταλείφθηκαν, στο Στένωμα τα δυο αυτά αλώνια παραμένουν διατηρημένα με σεβασμό στον ιδρώτα όσων τα έχτισαν και τα δούλεψαν για εκατοντάδες χρόνια.

Στην προτομή της Γιαννιώς, είδα το σεβασμό στο πρόσωπο της γυναίκας της προσφοράς και του καθημερινού μόχθου, της Μάνας, της αγρότισσας. Τα παιδιά που πρωτόδανε το φως της ζωής στα χέρια αυτής της γυναίκας, κουβάλησαν στη συνείδησή τους την αξία της προσφοράς της και  τίμησαν τη μνήμη της.

                                                   

Αφιερωματική στήλη και προτομή της Γιαννιώς Λάζου, στην κεντρική πλατεία του Στενώματος

 (φωτ. Λιόντης Στ.)

Αυτό οφείλουμε να κάνουμε, για κάθε δημιούργημα εκείνης της κοινωνίας που γέννησε τέτοιους ανθρώπους και για τα έργα τους. Και δεν είναι μονάχα τα υλικά έργα, αλλά και τα άυλα δημιουργήματά τους, τα ήθη και τε έθιμά μας, που κληρονομήσαμε και αγωνιούμε το ίδιο να φροντίσουμε.

 Με την ευκαιρία των εορτών του Δωδεκαημέρου, ας θυμηθούμε κάποια από αυτά που είναι τόσο κοντά μας, αλλά και τόσο απόμακρα  στις ημέρες που διανύουμε. Θυμόμαστε το πάντρεμα της φωτιάς; Την παραμονή των Χριστουγέννων  οι βουνίσιοι, «επειδή πιστεύουν ότι με την έναρξη του Δωδεκαημέρου, οι καλικάντζαροι ανεβαίνουν πάνω στη γη, αφήνοντας στην ησυχία του το δέντρο της ζωής να αναβλαστήσει, και επιδιώκουν να δημιουργήσουν προβλήματα στους ανθρώπους, οι ένοικοι του σπιτιού προσπαθούν να κρατούν αναμμένη τη φωτιά στην εστία. Επιλέγουν μάλιστα ξύλα δέντρων που αργούν να καούν, ακόμη και χλωρά, και τα «παντρεύουν». Και ο αριθμός των ξύλων ή το είδος του δέντρου συμβολίζει τον ιδιοκτήτη του σπιτιού ή το αντρόγυνο ή το αντρόγυνο και τον κουμπάρο», αναφέρει η Αικ. Πολυμέρου – Καμηλάκη, Λαογράφος της Ακαδημίας Αθηνών.

Στα Άγραφα «την παραμονή των Χριστουγέννων παντρεύουν τη φωτιά τους. Βάνουν ξύλο αγριοκερασιάς για στοίχειωμα της νοικοκυράς και κέδρου για στοίχειωμα του νοικοκύρη. Και τα βάνουν χλωρά στη φωτιά, για να καούν».  Έτσι γίνεται το πάντρεμα της γωνιάς».

Η φωτιά των Χριστουγέννων και του Δωδεκαημέρου συγκεντρώνει την οικογένεια γύρω από την εστία, όπου και «μαντεύει την εξέλιξη της υγείας και ευτυχίας των μελών της και του σπιτιού». 

                    

Τα παγανά, οι Καλικάντζαροι, και το δέντρο της Ζωής. Από παλιό αναγνωστικό.

Θυμόμαστε τα Κάλαντα των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς, των Θεοφανίων. Τη γλυκιά γαλήνη στη λειτουργία των εκκλησιών, με τη μυρωδιά των καντηλιών και των κεριών να ζεσταίνει το χώρο; Θυμόμαστε το Χριστόψωμο; Είναι τόσο εύκολο να ανακαλέσουμε στην αισθητηριακή μας μνήμη, γεύσεις, ακούσματα και μυρουδιές από τα Χριστούγεννα στην ξεστασιά των οικογενειών μας στο χωριό.

 Πόσο εύκολο είναι όμως να δημιουργήσουμε εμείς οι ίδιοι, σε πείσμα των καιρών, αυτή την ίδια ζεστασιά στο σπιτικό μας σήμερα; Θέλει προσπάθεια. Αλλά αξίζει κάθε προσπάθεια, για τη χαρά των μικρών παιδιών, που εύκολα θα γεμίσουν με αγάπη και αισιοδοξία από τις διηγήσεις μας, από το ωραιότερο παραμύθι …  της γέννησης του μικρού Χριστού στη φάτνη των βοσκών!

« Το επ’ εμοί, ενόσω ζω και αναπνέω και σοφρονώ, δεν θα παύσω πάντοτε, ιδίως δε κατά τας πανεκλάμπρους ταύτας ημέρας, να υμνώ μετά λατρείας τον Χριστόν μου, να περιγράφω μετ’ έρωτος τη φύσιν και να ζωγραφώ μετά στοργής τα γνήσια ελληνικά ήθη»,

 γράφει ο ανυπέρβλητος Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης.

                                          Φθινόπωρο στον κήπο και στο αμπέλι.

Τα μανιτάρια στο κτήμα, καλωσορίζουν το φθινόπωρο του 2020!

Οι μηλιές, πάντα γενναιόδωρες, προσφέρουν τα δώρα τους!

Το αμπέλι με τις παλιές παραδοσιακές ποικιλίες του, μας δίνει κάθε χρόνο
 αρωματικό κρασί και τσίπουρο!

Μανιτάρια συντροφεύουν τις καστανιές, περιμένοντας να πέσουν τα κάστανα!

Μανιτάρια ακόμα και στις τσαγιές!

                                   Μνημειακά Δέντρα Δήμου Καρπενησίου

                     Αιώνες ζωής και  . . . μυστικών, περιμένουν να τα ανακαλύψουμε!

              Αιωνόβιες Δρυς (Βελανιδιές) στον Προφήτη Ηλία Μυρίκης.