O αγροτικός χώρος ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά της Ελλάδας

 Η εμπειρία της συμμετοχής μου στο 2ο ΘΕΡΙΝΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΧΩΡΟ ΩΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ υπήρξε καθοριστική για τις δράσεις που θα αναλάβω σε άμεσο μέλλοντα για την ανάδειξη των πολιτιστικών στοιχείων του ορεινού όγκου της ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ.

 Αισθάνομαι τυχερή και ευγνώμων για τους ανθρώπους που γνώρισα, συνεργάστηκα και μοιράστηκα γνώσεις, απόψεις, εμπειρίες, πρακτικές και σχέδια για μελλοντικές συνεργασίες στο πνεύμα της αειφόρου ανάδειξης της πολιτιστικής μας κληρονομιάς ως πόρο τοπικής ανάπτυξης.

Πως μια κοινότητα αναδεικνύει την πολιτιστική της κληρονομιά;

   

 Το Δημοτικό Σχολείο Κρικέλλου, μνημείο πολιτιστικής κληρονομιάς (χαρακτηρισμένο με ΦΕΚ) αποτέλεσε για τους νεώτερους κατοίκους του χωριού στοιχείο και της άυλης κληρονομιάς τους.

 Στην αφιερωματική εκδήλωση, που διοργάνωσαν με πολύ μεράκι και ευαισθησία οι νέοι και οι νέες του χωριού, αναδείχθηκαν ιστορικά, αρχιτεκτονικά, εκπαιδευτικά και πολιτιστικά στοιχεία της ίδια της κοινότητας, μέσα στο χρόνο.

 Απόφοιτοι του Δημοτικού Σχολείου Κρικέλλου, παραχώρησαν ζωντανές συνεντεύξεις στα εγγόνια τους, ζωντανοί λαμπαδηδρόμοι μια πορείας στο μέλλον.

 Στα παλιά ξύλινα θρανία του σχολείου δόθηκε νέος ρόλος στο ευφάνταστο σκηνικό που υποστήριξε δημιουργικά το ταξίδι μας στο χθες.

ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΡΙΚΕΛΛΟΥ – 110 χρόνια εκπαιδευτικής πορείας

Λάππα  Βασιλική

Εκπαιδευτικός,vaslappa@yahoo.gr

  Ανταποκρινόμενη στην πρόσκληση του Συλλόγου Ευρυτάνων Κρικελλιωτών και εκτιμώντας βαθιά τη συνέπεια και τη συνέχεια που επιδεικνύει ο Σύλλογος αυτός στην ανάδειξη της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς του ορεινού μας χώρου και τη διαφύλαξη του φυσικού μας κεφαλαίου - που εγγυάται τη συνέχειά της στο μέλλον-  θα επιχειρήσω, στη σημερινή επετειακή εκδήλωση, να  φωτίσω, τόσο τα ιστορικά στοιχεία του σχολικού κτιρίου που μας φιλοξενεί, και την έννοιά του, τη σημασία του ως ιστορικό μνημείο, όσο και το ρόλο του στο σήμερα, μέσα στην τοπική κοινωνία και  για την τοπική κοινωνία.

 Στην Ευρυτανία, για κάθε σχολικό κτίριο ξεχωριστά, θα μπορούσαμε να επιχειρήσουμε ένα σχέδιο βιογραφίας, μια ιστοριογραμμή, που έχει την αρχή της στην χρονολογία χτίσεως και συνεχίζει την πορεία της ως σήμερα. Από χρόνο Αόριστο και Παρατατικό, σε χρόνο Ενεστώτα. Ιδιαίτερα το εξαιρετικής αρχιτεκτονικής διδακτήριο του Κρικέλλου, υπεραιωνόβιο πλέον, αποτελεί τεκμήριο της ιστορίας της Εκπαίδευσης στην Ελλάδα, καθώς η εκπαιδευτική του πορεία ταυτίζεται με την εθνική εκπαιδευτική ιστορία και τη διαχρονική της προσπάθεια για μια μεταρρύθμιση που “ποτέ δεν έγινε”. Η ιστορική αυτή γραμμή θα μπορούσε να αποτελέσει από μόνη της αντικείμενο αποκλειστικού συνεδρίου, όπου θα αναφερόμασταν αναλυτικά, ανά δεκαετία, στις πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες που αντιπροσωπεύουν την εκπαιδευτική πορεία ενός έθνους που μετασχηματίζεται σε κράτος, μέσα από συγκρούσεις και παλινδρομήσεις που ωστόσο, σήμερα δεν έχουμε τη χρονική πολυτέλεια να αναλύσουμε.¹

 Ας αρχίσουμε την περιήγηση στη διαχρονία του Δημοτικού Σχολείου Κρικέλλου. Στα 1909, χτίστηκε  «δαπάναις» Αντρέα Συγγρού, ως ένα από τα διδακτήρια διτάξιου τύπου, που χτίστηκαν με το Πρώτο οργανωμένο πρόγραμμα ανέγερσης σχολικών κτιρίων στην Ελλάδα (1895-1911).

____________________________________________________________________

1. Παραπέμπω, κάθε φιλότιμο αναγνώστη, στο εξαιρετικό ιστορικό λεύκωμα « Από το κονδύλι στον υπολογιστή» 1830-2000, του Αλέξη Δημαρά και της Βάσως Παπαγεωργίου, που ξεδιπλώνει με εικόνες και σχόλια τα 170 χρόνια της νεότερης εκπαιδευτικής μας ιστορίας, από το γλωσσικό ζήτημα έως την υποχρεωτική εννιάχρονη εκπαίδευση και τα σύγχρονα αναγνωστικά(Εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα,2008).

Το Δημοτικό Σχολείο Κρικέλλου στη δεκαετία του 1960.

 Το σχολικό κτίριο, σαν κέλυφος της εκπαιδευτικής λειτουργίας, σχεδιάζεται για να εξυπηρετήσει ένα συγκεκριμένο κάθε φορά εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Παράλληλα εκφράζει το ιδεολογικό πλαίσιο της κάθε εποχής: κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό. Και βέβαια, εκφράζει και τις απόψεις της κάθε εποχής για την Αρχιτεκτονική. Από το 1895 έως το 1911 στο πλαίσιο του εθνικού προγράμματος χτίστηκαν περί τα 400 διδακτήρια σε όλο τον εθνικό χώρο, εκτός Αθηνών.

  Σχεδιάστηκαν από το Νομομηχανικό Δ. Καλλία 4 τύποι σχολείων: μονοτάξιος,  διτάξιος, τετρατάξιος και εξατάξιος σε αυστηρό νεοκλασικό ρυθμό.

Το ΦΕΚ χαρακτηρισμού του μνημειακού κτιρίου.

  Το 1894 ξεκινά η συστηματική μελέτη του σχολικού κτιρίου στον ελληνικό χώρο, με βάση συγκεκριμένες οδηγίες σχετικές με το απαιτούμενο μέγεθος και τη θέση του οικοπέδου και κτιριολογικές προδιαγραφές για το κτίριο: διαστάσεις της αίθουσας διδασκαλίας, εξοπλισμός, τρόπος φωτισμού– ηλιασμού - αερισμού, υλικά κατασκευής του κτιρίου, αύλειος χώρος. Είναι η εποχή μετάβασης από το αλληλοδιδακτικό σύστημα εκπαίδευσης στην βασική βαθμίδα, στο σύστημα που διαμορφώνεται και υιοθετείται με βάση το αντίστοιχο των Βαυαρών και των ελλήνων εκπαιδευτικών που έρχονται να το εφαρμόσουν στην Ελλάδα, αφού έχουν ακολουθήσει σπουδές στη Γερμανία.

  Το σχολείο του Κρικέλλου βρίσκεται στο βορεινό τμήμα του χωριού, κοντά στην εκκλησία και σε επαφή με τον επαρχιακό δρόμο που συνδέει το Κρίκελλο με τις γειτονικές κοινότητες. Ακολουθήθηκε αυστηρά η αρχιτεκτονική σχολικού χαρακτήρα  που επέβαλε το πρόγραμμα Καλλία, αλλά χρησιμοποιήθηκαν δομικά υλικά με «εντοπιότητα», δηλαδή πέτρα από λατομικές εργασίες στη γύρω περιοχή.

                                                              

  Το σχολικό κτίριο, που χαρακτηρίστηκε έργο τέχνης με απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού (ΦΕΚ,1986) διατηρεί τα αρχιτεκτονικά του χαρακτηριστικά (μετώπη στην κεντρική είσοδο, τετράριχτη στέγη, μεγάλα παράθυρα, κ.α.) παρά τις δύσκολες καιρικές συνθήκες και τις αναπόφευκτες φθορές δεκαετιών. Φέρει λοιπόν, επίσημα και θεσμικά το χαρακτηρισμό του ως μνημείο, πολιτισμική κληρονομιά της κοινότητας Κρικέλλου.

 Τι είναι όμως σήμερα ένα μνημείο; Μνημείο είναι κάθε αξιόλογο ανθρώπινο δημιούργημα ή πράξη, κάθε κτίριο που θεωρείται αξιόλογο από άποψη αρχαιολογική, ιστορική και αισθητική.

  Η έννοια ενός ιστορικού μνημείου δεν καλύπτει μόνο το μεμονωμένο αρχιτεκτονικό έργο, αλλά και την αστική ή αγροτική τοποθεσία, που μαρτυρεί ένα ιδιαίτερο πολιτισμό, μια ενδεικτική εξέλιξη ή ένα ιστορικό γεγονός. Αυτό ισχύει, σε παγκόσμιο επίπεδο, όχι μόνο για τις μεγάλες δημιουργίες των πολιτισμών, αλλά και για τα ταπεινά έργα, που με τον καιρό απέκτησαν πολιτιστική σημασία. Τα μνημειακά έργα των λαών στέκονται σήμερα, σαν ζωντανές μαρτυρίες της μακρόχρονης παραδόσεώς τους, διαβάζουμε στο Χάρτη της Βενετίας (1964).

   Ποιος προστατεύει τα μνημεία; Είναι το εύλογο ερώτημα στο οποίο η απάντηση είναι: το Κράτος και ο Πολίτης. Ο Νόμος 3028 του Ελληνικού Κράτους ορίζει τα Υπουργεία Πολιτισμού – Τουρισμού και το μεταγενέστερο Υπουργείο Περιβάλλοντος Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής (ΓΟΚ άρθρο 4) αρμόδια για τη διατήρηση και διαφύλαξη των μνημείων, όπως αυτά εμπεριέχονται στο φυσικό ή δομημένο χώρο που τα περιλαμβάνει.

    Σύμφωνα με το Σύνταγμα του 1975 και όπως προκύπτει από τη Νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας (ΣτΕ), το Κράτος είναι υποχρεωμένο να μην λαμβάνει μέτρα με τα οποία επέρχεται υποβάθμιση του περιβάλλοντος, φυσικού, δομημένου και πολιτισμικού. Η σημασία αυτής της συνταγματικής επιταγής είναι απολύτως κατανοητή από τον καθένα από εμάς, που ως ενεργός πολίτης αγωνιά και εργάζεται για την προστασία του περιβάλλοντός του, με την ευρεία έννοια που στο άρθρο 24 του συνταγματικού μας χάρτη ορίζεται. Όπως και ο καθένας μας οφείλει να ανταποκρίνεται στην ακροτελεύτια επιταγή του, που ρητά ορίζει, ότι η εφαρμογή του Συντάγματος επαφίεται στον πατριωτισμό των Ελλήνων.

  Για τούτο και οι πολίτες, μέσα από τις πρωτοβουλίες και τις συλλογικές τους δράσεις,  οφείλουν να ανταποκρίνονται στις ανάγκες ενός μνημείου που είναι:

Ø  η  έρευνα και η μελέτη των στοιχείων που το αφορούν,

Ø  η αναστήλωση – αποκατάσταση και συντήρησή του,

Ø   η προστασία του στο σύνολό του και  η διατήρηση της καλής κατάστασης και βέβαια,

Ø   η διαχείριση και η ανάδειξή του.

Η θεσμική κατοχύρωση δράσης των πολιτών είναι ξεκάθαρη στο άρθρο 24 του Συντάγματος « η προστασία του φυσικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του Κράτους και δικαίωμα του καθενός» και υλοποιείται με το Νόμο 3028/2002 « για την Προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς». Στο άρθρο 3, στον εν λόγω νόμο, για το περιεχόμενο της προστασίας αναφέρεται ότι η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς συνίσταται μεταξύ άλλων:

1.       στη διευκόλυνση της πρόσβασης και της επικοινωνίας του κοινού με αυτή

2.      στην ανάδειξη και την ένταξή της στη σύγχρονη κοινωνική ζωή, και τέλος

3.      στην παιδεία, την αισθητική αγωγή και την ευαισθητοποίηση των πολιτών για την πολιτιστική κληρονομιά.

  Δύο Διεθνείς Συμβάσεις που αποτελούν νόμους του Ελληνικού Κράτους είναι η Σύμβαση της Γρανάδας (Δεκέμβριος 1990) και η Σύμβαση της Φλωρεντίας (2010). Η Σύμβαση της Γρανάδας έγινε νόμος το 1992 και υποχρεώνει με το άρθρο 14 κάθε συμβαλλόμενο :

α) να καθιερώσει, στα διάφορα στάδια των διαδικασιών λήψης αποφάσεων, μηχανισμούς πληροφόρησης, συμβουλής και συνεργασίας ανάμεσα στο Κράτος, την Τοπική Αυτοδιοίκηση, τα πολιτιστικά ιδρύματα και σωματεία, για το κ ο ι ν ό.

Β) να ενθαρρύνει την ανάπτυξη του θεσμού της χορηγίας και τη δημιουργία μη κερδοσκοπικών ενώσεων, που δρουν στον εν λόγω τομέα.

  Η Σύμβαση της Φλωρεντίας, υπογράφηκε το 2000 και έγινε νόμος του Ελληνικού Κράτους  το 2010 (!), με στόχο να προστατέψει, να αναδείξει και γενικά να διαχειριστεί το  τ ο π ί ο. Οφείλει κάθε χώρα- κράτος, να εφαρμόζει πολιτικές τοπίων με συγκεκριμένα μέτρα, όπως, η καθιέρωση διαδικασιών για τη συμμετοχή του κοινού και των τοπικών και περιφερειακών αρχών στην προστασία και τη διαχείριση των τοπίων.

  Στην περίπτωση του ιστορικού μνημείου του Δημοτικού Σχολείου Κρικέλλου οι δύο αυτές συμβάσεις και οι αρχές τους έρχονται να καλύψουν κάθε ανάγκη του, τόσο της διαχείρισής του ως μέρους του τοπίου της ορεινής κοινότητας, όσο και της συμμετοχής του κοινού, της ίδιας της κοινότητας, στη διαχείριση αυτή, έτσι που να εγγυάται το μέλλον του ως τεκμήριο πολιτιστικής κληρονομιάς, αλλά και ως ισχυρό πόρο της τοπικής ανάπτυξης.

Φύλλο του Βιβλίου Ακίνητης Περιουσίας του Σχολείου, αρχειακό υλικό που αποτελεί τεκμήριο κάθε έρευνας της εκπαιδευτικής ιστορίας του τόπου.

  Η συλλογική δράση που έχει ήδη επιδείξει η τοπική κοινότητα, μέσα από τον διαρκή  αγώνα, κοινωνικό, πολιτικό και νομικό, για τη διαφύλαξη της ακεραιότητας του φυσικού της χώρου -  δασικού και υδάτινου πλούτου – αποτελεί εγγύηση και για την ενεργή προστασία και ανάδειξη του μνημείου του Δημοτικού Σχολείου Κρικέλλου.

  Η φύση των προβλημάτων που αντιμετωπίζει ένα μνημείο, καθορίζει και τους τρόπους δράσης των πολιτών, καθώς υπάρχουν μνημεία ή στοιχεία των μνημείων  υπό άμεση απειλή ή υπό χρόνια απειλή. Έτσι, πρωταρχική είναι η επιδίωξη για ενημέρωση και γνώση των δεδομένων που συνθέτουν το μνημείο και την ανθρώπινη κοινωνική ιστορία γύρω από αυτό. Αυτή μπορεί να περιλαμβάνει μεμονωμένες ενέργειες και ερευνητικά δημοσιεύματα, όπως η εργασίες καταγραφής του εκπαιδευτικού και λοιπού υλικού (φωτογραφική καταγραφή του σχολικού - εκπαιδευτικού υλικού) που διατηρούνταν στο Σχολείο, και έλαβαν χώρα το 2008 στην επιτόπια έρευνα που πραγματοποίησα υπηρετώντας στην Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης του Νομού, ως Υπεύθυνη Περιβαλλοντικής Εκπ/σης του Νομού Ευρυτανίας.

    Αποτελεσματικότερες, και με μακροπρόθεσμα ισχυρότερα αποτελέσματα, είναι οι συλλογικές ενέργειες, όπως η κινητοποίηση των τοπικών συλλόγων, οι συνεργασίες τους με εξειδικευμένους ενεργούς φορείς και οργανώσεις που στοχεύουν στη διατήρηση και ανάδειξη των μνημειακών χώρων, ακόμα και με δικαστικές παρεμβάσεις, όταν και όπου κριθεί απαραίτητο.

   Γιατί τα μνημεία δεν κινδυνεύουν μόνο από την εγκατάλειψη και την αδιαφορία. Κινδυνεύουν και από λάθος επιλογές. Από φυσικές καταστροφές (πλημμυρικά φαινόμενα, κατολισθήσεις, κ.α.), που έρχονται ως συνέπεια της αμετροέπειας των ανθρώπινων ενεργειών ή των «αναπτυξιακών επιλογών», που στοχεύουν αποκλειστικά στο πρόσκαιρο κέρδος.

   Οι καταστροφικές επεμβάσεις στον ευρύτερο γεωφυσικό χώρο που φιλοξενεί, στο πέρασμα των αιώνων, τα δημιουργήματα του ανθρώπινου πολιτισμού, δεν δυναμιτίζουν μονάχα τη μακροβιότητα των ίδιων των μνημείων, αλλά πρώτιστα και μη αναστρέψιμα, την ίδια την ανθρώπινη παρουσία, τις κοινότητες που τα δημιούργησαν και τα κληροδότησαν στις επόμενες γενεές, ως πολιτιστικό πόρο ανάπτυξης και προόδου.

Τέλος, χωρίς να αποδεχόμαστε πλήρως έναν διαχωρισμό πολιτιστικής και τεχνοκρατικής αξίας, στην περίπτωση του σχολικού κτιρίου που μας φιλοξενεί σήμερα, η εκπαιδευτική αξία, υπερτερεί και είναι  αυτή η βασική παραδοχή όλων μας, καθώς συνδέει αυτό το μνημείο με την κοινωνική και πολιτισμική κληρονομιά της κοινότητας του Κρικέλλου και το αποδίδει ως τέτοιο, ως κληρονομιά, στην ενεργή τοπική κοινωνία του σήμερα.