ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΟΡΕΙΝΩΝ ΔΑΣΟΛΙΒΑΔΩΝ ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ Κτηνοτροφικός πολιτισμός

 

Όσο τα κουδούνια των κοπαδιών δεν ησυχάζουν

 στα βοσκοτόπια μας, υπάρχει μέλλον.

Άρθρο της Βασ. Λάππα

Εκπαιδευτικός, Δασοπόνος

MSc Οικολογία & Διαχείριση Περιβάλλοντος 

Υποψήφια Διδάκτορας

Τμήματος Δασολογίας & Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος

«Κατοικούμε εδώ από τότε που ο Θεός έφτιαξε αυτόν τον ευλογημένο τόπο με τα βνά και τα ποτάμια, τον ήλιο και το φεγγάρι. Από τότε κρατάει η γενιά μας», έλεγαν οι γερόντοι Σαρακατσάνοι. Ο ποιμενικός πολιτισμός ορίζει για χιλιετίες την ανθρωπότητα και στις μέρες μας δηλώνει την παρουσία του μέσα από συλλόγους των απογόνων νομάδων κτηνοτρόφων, όσο και από τα μνημεία της πολιτιστικής του κληρονομιάς, που δεν είναι άλλα, από τα βοσκοτόπια και τις στράτες των κοπαδιών που χάραξαν γενιές και γενιές τσοπαναραίων στα βουνά μας. Παρά την εγκατάλειψη της μετακινούμενης κτηνοτροφίας στους καιρούς μας, το να είναι κάποιος «τσοπάνης» παραμένει τίτλος τιμητικός και αξιοζήλευτος. Και θα εξηγήσω γιατί.

Η ζωή των βοσκών  σέρνει πίσω της  βαριά ιστορία και παράδοση χιλιετηρίδων στην ανθρώπινη ιστορία, όχι μόνο στη Μεσόγειο, αλλά σε όλο τον πλανήτη. Ο ποιμένας, βοσκός ή τσοπάνης δηλώνει σταθερή την παρουσία του στα Ομηρικά Έπη, στη Βίβλο και την Ελληνική Πολιτιστική Παράδοση. Στα παλιότερα χρόνια (μπορεί και σήμερα), αν ένας μαθητής «δεν έπαιρνε τα γράμματα» του λέγανε : «Εσύ θα γίνεις τσοπάνης» ή (ακόμα χειρότερα) «εσύ δεν κάνεις ούτε για τσοπάνης». Αυτός ήταν ο τρόπος μια τάξης δήθεν ανεβασμένων κοινωνικά ανθρώπων, για να υποβαθμίσουν και να απαξιώσουν τη δουλειά του τσοπάνη, χωρίς να γνωρίζουν,  πως αυτή η δουλειά είναι η πρώτη που έκανε ο προϊστορικός άνθρωπος, όταν άρχισε να εξημερώνει ζώα για τις ανάγκες του, πως χάρη σ’ αυτήν τη δουλειά κατάφερε ο άνθρωπος να βγει από τις σπηλιές και να δημιουργήσει πολιτισμό. Πως χάρη του τσοπάνη, ο άνθρωπος εξασφαλίζει επί αιώνες τη σημαντικότερη τροφή του, που είναι το κρέας και τα γαλακτοκομικά προϊόντα, πως χάρη στο μαλλί των ζώων του, καταφέρνει ανά τους αιώνες να έχει ρούχα για να ντύνεται, ρουχισμό για το σπίτι του και ποδήματα για να μην περπατάει ξυπόλητος. Και πως αυτή είναι μια πολύ δύσκολη, σύνθετη και απαιτητική δουλειά, που μόνο έξυπνοι, ικανοί και ανθεκτικοί άνθρωποι μπορούν να την κάνουν με επιτυχία και συνέχεια.

Στα έπη του Ομήρου, την «Ιλιάδα» και την «Οδύσσεια», η κτηνοτροφία κατέχει σημαντική θέση και αποτελούσε περηφάνια, ακόμα και για τους βασιλιάδες, να διατηρούν κοπάδια και μάλιστα πολυπληθή. Ας θυμηθούμε, πώς περιγράφει ο βοσκός του Οδυσσέα, ο Εύμαιος, ένα μέρος από την περιουσία του αφέντη του:

«Κι ήταν το βιος του αμέτρητο . Τόσο κανείς αφέντης

Άλλος δεν το ‘χει στη στεριά τη μαύρη , ούτε στο Θιάκι,…

Θα λογαριάσω να το ιδείς . Στους κάμπους πέρα βόσκουν

Κοπάδια δώδεκα βοδιών, προβάτων άλλα τόσα,

Κι ως τόσα χοίρων και γιδιών πλατιά κοπάδια ακόμα,

Που του τα βόσκουν μισθωτοί κι άλλοι βοσκοί δικοί του.

Κι εδώ όλα ως έντεκα γιδιών πλατιά κοπάδια θα ‘χει,

Που τα προσέχουν πιστικοί να βόσκουν στ’ ακροβούνια.»

Οδύσσεια, ξ, 96 κ.ε.

Στην Παλαιά Διαθήκη, ο Αβραάμ, ο Γενάρχης των Εβραίων κι εκλεκτός του Θεού, δεν ήταν παρά ένας τσοπάνης, όπως κατοπινά κι ο ένδοξος Βασιλιάς Δαβίδ, πρόγονος του Χριστού, και  άλλα πρόσωπα της Βίβλου. Στα Ευαγγέλια, ο ίδιος ο Χριστός επέλεξε για τον εαυτό του τον τίτλο του Ποιμένα, του τσοπάνη. Ο Ευαγγελιστής Ιωάννης καταγράφει τα λόγια του Χριστού: «ἐγώ εἰμι ὁ ποιμὴν ὁ καλός, ὁ ποιμὴν ὁ καλὸς τὴν ψυχὴν αὐτοῦ τίθησιν ὑπὲρ τῶν προβάτων»! Το θέλημα του Θεού χάρισε στους τσοπάνηδες το προνόμιο να είναι οι πρώτοι που προσκύνησαν στη φάτνη της Βηθλεέμ το νεογέννητο Χριστό. Πρώτα οι βοσκοί και ύστερα οι Μάγοι με τα δώρα .

Άρα, λοιπόν, το να είναι κάποιος «τσοπάνης» είναι τίτλος τιμητικός και αξιοζήλευτος, που σέρνει πίσω του μεγάλη και βαριά ιστορία και παράδοση. Οι βοσκοί ακόμα και στις μέρες μας, έχουν το ρόλο του θεματοφύλακα της παράδοσης. Εάν σκύψουμε με σεβασμό και μελετήσουμε τον τρόπο ζωής τους θα μάθουμε πολλά για την ιστορία και την παράδοση μας ως έθνος (Λουκόπουλος Δημ. Χατζημιχάλη Αγγελική, Πάτρικ Λη Φέρμορ, κ.α.). Στους βοσκούς και στα βουνά είναι οι ρίζες και τα θεμέλια μας. Στον κύκλο της ζωής των κτηνοτροφικών κοινωνιών, διακρίνουμε μουσικές, γλώσσα, λόγο, συνήθειες, χορούς, τέχνες, γαστρονομία, έθιμα και ήθη που καθόρισαν το πολιτισμό μας.

Σήμερα, οι βοσκοί στα βουνά της Ευρυτανίας, παρά την πληθυσμιακή εγκατάλειψη των κοινοτήτων τους, αποτελούν ένα σημαντικό δυναμικό με μεγάλη συμβολή στην κοινωνική, οικονομική, πολιτική και πολιτιστική ζωή της ορεινής μας επαρχίας. Σεβόμενοι την καταγωγή τους, την προγονική τους κληρονομιά και την ιερή αξία των βουνών μας, που έθρεψαν από γενιά σε γενιά τις οικογένειές τους, αγωνίζονται με αξιοπρέπεια για τη διατήρηση της κτηνοτροφικής οικονομίας και παράδοσης.

Την Παρασκευή 10 Σεπτεμβρίου 2021 υπήρξα μάρτυρας μιας ιστορικής για τον τόπο μας, την Ευρυτανία, πράξης υπεράσπισης του ποιμενικού πολιτισμού της και του δικαίου της  προστασίας της ιδιοκτησίας, όπως ορίζεται από το Σύνταγμα των Ελλήνων. Στο Πρωτοδικείο Ευρυτανίας εκδικάστηκε η αίτηση ασφαλιστικών μέτρων που κατέθεσαν οι ιδιοκτήτες των ορεινών βοσκοτόπων της Άμπλιανης, εκπροσωπούμενοι από τον κύριο Γεώργιο Σαρρή, έναντι της αυθαίρετης πράξης διάνοιξης δρόμου πρόσβασης από εταιρεία αιολικών, που επιχειρεί για περισσότερο από μια δεκαετία, να εγκαταστήσει εκατοντάδες ανεμογεννήτριες τεραστίων διαστάσεων, στην κορυφογραμμή από την Οξυά και τη Σαράνταινα, έως το Τύμπανο, το Αλογοβούνι και τα Κοκκάλια Κρικέλλου.

Βοσκοτόπια στις πλαγιές του Τυμφρηστού, υποστηρίζουν την κτηνοτροφική οικονομία 

(Φωτ. Στ. Λιόντη,2022)

Τα υπαλπικά λιβάδια και τα δασολίβαδα των βουνών αποτέλεσαν και συνεχίζουν να αποτελούν οικονομικούς πόρους της κτηνοτροφίας και μήτρες των πηγών και των ορεινών ποταμών κάθε κοινότητας. Εγγυώνται τη βιωσιμότητα των ορεινών πληθυσμών, την υγεία των δασών και των κατοίκων, που ανθίστανται στα θέλγητρα των μεγαλουπόλεων και αγωνίζονται να διατηρήσουν προς όφελος των επόμενων γενεών την οικολογική ισορροπία στα βουνά μας.

 Το ορεινό τοπίο με τις καμπύλες των κορυφογραμμών στους ορίζοντες και το μωσαϊκό των δασωμένων εκτάσεων, είναι αποτυπωμένο στη συνείδηση όλων όσων μεγάλωσαν στους ίσκιους των δέντρων και στη δροσιά των ρεμάτων. Ο αξιότιμος κύριος Σαρρής, παρά τα χρόνια που βαραίνουν την υγεία του, με ακμαίο ηθικό και οξύνοια πνεύματος και λόγου, στάθηκε απέναντι στους περισπούδαστους και ισχυρούς δικηγόρους των μεγάλων εταιρειών και του Ελληνικού Δημοσίου, υπερασπιζόμενος τη γη των προγόνων και των εγγονών του.

 Περιέγραψε, με αξιοθαύμαστη δεινότητα, πως περιήλθε στην ιδιοκτησία τους η έκταση των βοσκούμενων δασολίβαδων (δασικών λιβαδικών εκτάσεων) που καλείται και σήμερα με το τοπωνύμιο Στα Γρόσια, καθώς αγοράστηκε με γρόσια από τον Οθωμανό κατακτητή, όπως τεκμηριώνει χειρόγραφο Ταπί του 1836, που μεταφράστηκε από τους Έλληνες ιδιοκτήτες, το 1893 στη Λάρισα.

Το σύστημα παραδοσιακής διαχείρισης των μεγάλων αυτών βοσκοτόπων, που αξιοποιούσε αριστοτεχνικά και δίκαια τα τμήματα των λιβαδικών εκτάσεων, ανάλογα με τη βοσκοϊκανότητά τους και τον αριθμό των κτηνοτροφικών ζώων, περιγράφεται λόγω της ιδιαιτερότητάς του, από τον ανυπέρβλητο λαογράφο Δημήτριο Λουκόπουλο, στο έργο του Ποιμενικά της Ρούμελης και αποτελεί τμήμα της πολιτιστικής νομής και του ποιμαντικού δικαίου των μετακινούμενων κτηνοτρόφων, που το 2019 αναγνωρίστηκε από την UNESCO, ως μνημείο άυλης παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Ως ένα τέτοιο παγκόσμιο μνημείο, προστατεύεται και το φυσικό κτηνοτροφικό τοπίο, που οι μετακινούμενοι κτηνοτρόφοι δημιούργησαν στη μακρόχρονη πορεία τους στα βουνά, μαζί με τα αρχιτεκτονικά τους μνημεία, όπως είναι οι πετρόστρουγγες, οι αναβαθμίδες, τα πετρογέφυρα, κ.α.

Με πόση ασέβεια και περίσσεια βαρβαρότητας, έρχεται η σύγχρονη πολιτική, που προτάσσει την αλλαγή των χρήσεων της δημόσιας δασικής γης, στο όνομα των ιδιωτικών επενδύσεων; Οι γηγενείς κάτοικοι των βουνών, αυτοί που διατήρησαν τα ανεκτίμητα αυτά τμήματα της ελληνικής γης σε χρόνια αδίστακτων κατακτητών, εμφυλίου πολέμου και ξεριζωμών, που αγωνίστηκαν και ξανάχτισαν τα χωριά τους ακμαία, παρά τις λεηλασίες και τις καταστροφές, βιώνουν αυτή την ασέβεια από όταν η Ευρυτανία χαρακτηρίστηκε ενάντια στη βούλησή τους, Περιοχή Αιολικής Προτεραιότητας, με μόνο κριτήριο την πληθυσμιακή της αποψίλωση και το μεγάλο επενδυτικό ενδιαφέρον των εταιρειών, λόγω του υπάρχοντος δικτύου μεταφοράς υψηλής τάσης της ΔΕΗ από το Υδροηλεκτρικό Έργο των Κρεμαστών.

Οι σημερινοί ιδιοκτήτες, έχουν τίτλους κυριότητας, συμβόλαια αγοραπωλησίας ακόμα και δωρεάς στον ιερό ναό της κοινότητάς τους, δηλώνουν στο Ε9 τα βοσκοτόπια και πληρώνουν τον γνωστό φόρο ιδιοκτησίας ΕΝΦΙΑ.

                Κτηνοτροφία στο Στένωμα, βοσκοτόπια Κατσκαβάλι: η βοσκή σε δασολίβαδα προσφέρει προϊόντα υψηλής διατροφικής αξίας (φωτ. Στ. Λιόντης 2022).

Ο εκπρόσωπος της Άμπλιανης, δήλωσε με σεβασμό στο δικαστήριο: « Κύριε Πρόεδρε, γνωρίζουμε ότι η ισχυρή μετακινούμενη κτηνοτροφία έσβησε με το βιολογικό θάνατο των ποιμένων γονιών μας. Η οικονομική αξία της βοσκήσιμης γης και ο θάνατός της όμως, επιχειρείται σήμερα με τις αποφάσεις της πολιτείας. Μπορεί οι πρόγονοί μας να ήταν άνθρωποι των βουνών, αγράμματοι, εμείς οι απόγονοί τους όμως, έχουμε τη γνώση και τη δύναμη σήμερα, να υπερασπιστούμε την πολιτιστική και οικονομική κτηνοτροφική κληρονομιά μας. Για μας αυτά τα βουνά είναι ΙΕΡΑ και θα προσφύγουμε και στο Συμβούλιο της Επικρατείας και σε Ανώτερα Ευρωπαϊκά Δικαστήρια, αν χρειαστεί, προκειμένου να δικαιωθούμε».

Η κτηνοτροφία βρίσκεται και σήμερα στον πυρήνα της πολιτισμικής και κοινωνικής συγκρότησης των ορεινών κοινοτήτων της Ευρυτανίας, έχει συμβάλει σε μεγάλο βαθμό στη διαμόρφωση του τοπίου των περιοχών που αναπτύχθηκε ιστορικά, στην εξέλιξη της βλάστησης και της άγριας ζωής, καθώς και στην πρόληψη του κινδύνου των δασικών πυρκαγιών.

 Μια οικονομική μελέτη σύγκρισης των μεγεθών κόστους -  οφέλους των αιολικών επενδύσεων με αμφιλεγόμενη διάρκεια παραγωγικότητας στα αλπικά υψόμετρα, καταδεικνύει περίτρανα την υπεροχή της κτηνοτροφίας ως εθνική επιλογή, για τη βιωσιμότητα της τοπικής κοινωνίας και όχι μόνο. Οι κτηνοτρόφοι, μικρής ή μεγάλης μετακίνησης, είναι φορείς γνώσεων και πρακτικών, που σχετίζονται, αφενός με τη βέλτιστη αξιοποίηση των διαθέσιμων φυσικών πόρων (λιβάδια, υδάτινες πηγές κ.ά.) και των κλιματικών δεδομένων, και αφετέρου με την παραγωγή ποιοτικών αγροδιατροφικών προϊόντων. Το Τμήμα Δασολογίας και Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος του Γεωπονικού Πανεπιστημίου στο Καρπενήσι, υποστηρίζει ερευνητικές εργασίες που στοχεύουν στην ανάδειξη της τοπικής κτηνοτροφίας και των αξιών της και προτίθεμαι να παρουσιάσω περισσότερα στοιχεία σε επόμενα άρθρα της εφημερίδας.

Καθώς το Στένωμα παραμένει, σε πείσμα των καιρών, ένα κτηνοτροφικό χωριό, ας γνωρίζουν οι άνθρωποί του, ότι ο αγώνας των κτηνοτρόφων της Άμπλιανης, αλλά και της Κρήτης και της Εύβοιας, είναι και δικός τους αγώνας. Ένας αγώνας για το δίκαιο και το μέλλον του ορεινού χώρου και της κοπαδιάρικης κτηνοτροφίας.

…………………………………………

ΠΗΓΕΣ- Αναφορές

Σαρρή Γεώργιου,2009, Τα Μυλολίθια, Εκδ. Ταχύτυπο, Πάτρα

http://ayla.culture.gr/i_metakinoumeni_ktinotrofia/ Η μετακινούμενη κτηνοτροφία ως Παγκόσμια Πολιτιστική Κληρονομιά

https://polydrososparnassou.blogspot.com/2020/07/blog-post_55.html Παρνασσός

http://p-o-s-s.blogspot.com/2011/08/blog-post.html Πανελλήνια Ομοσπονδία Συλλόγων Σαρακατσαναίων Ελλάδας

https://www.vimapoliti.gr/politis/arthrografia/item/5004-sarakatsanaioi-ena-taksidi-sto-xrono-kai-tin-istoria-tous Σαρακατσαναίοι, Άρθρο Ν. Ζυγογιάννη