Sta psila vouna...

ΤΟΠΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ

του 3ου Δημοτικού Σχολείου Καρπενησίου

« Με τη ματιά μας στο παρελθόν σχεδιάζουμε ένα αειφόρο μέλλον»

Ερευνητικό Πρόγραμμα Σχολικών Δραστηριοτήτων της Ε΄ Τάξης του 3^ου Δημοτικού Σχολείου Καρπενησίου

H Παιδεία στις ορεινές περιοχές, ως παράγων ξαναζωντανέµατος

και ως µοχλός Ολοκληρωµένης Ανάπτυξής τους.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η ιστορία της Εκπαίδευσης στο Νομό Ευρυτανίας αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της εκπαιδευτικής ιστορίας της Ελλάδας, συνυφασμένο με την κοινωνική και πολιτιστική πορεία τόσο του ορεινού όγκου, όσο και της ελληνικής επαρχίας ευρύτερα.

Τεκμήρια και ιστορικό υλικό ανεξερεύνητο και αναξιοποίητο, κλεισμένο ερμητικά στα συρτάρια και τα ντουλάπια των αρχείων, στους ογκώδεις φακέλους των κλειστών σχολείων στα μεμονωμένα χωριά και τα αρχεία της Διεύθυνσης Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης του νομού, περιμένει να μας αποκαλύψει αυτή την πορεία που έχει χαραχθεί με αγώνες και αγωνίες πολλών γενεών, σε χρόνια μαρτυρικά, φτώχειας αγαθών και ανέχειας ελευθεριών και ευκαιριών για παιδιά που μάχονταν για την κατάκτηση της γνώσης μέσα από εμπόδια ανυπέρβλητα και συνθήκες αντίξοες.

Ο πλούτος των σχολείων που έχουν κλείσει παραμένει για χρόνια εγκαταλειμμένος. Μεμονωμένες προσπάθειες κάποιων ρομαντικών πολιτών ή ευαισθητοποιημένων πολιτιστικών συλλόγων άρχισαν να διαφαίνονται μετά το 2000 και να παρακινούν τους τότε μικρότερους σε διοικητικά όρια Δήμους, για τη διαφύλαξη της κινητής και της ακίνητης περιουσίας των σχολείων και την αξιοποίηση των διδακτηρίων, των σχολικών κτιρίων, έτσι που να μην εγκαταλείπονται, θλιβερά απομεινάρια μιας άλλης εποχής, χωρίς παρόν και μέλλον στα πολιτιστικά και κοινωνικά δρώμενα του τόπου μας.

Έχοντας στο νου μας, η εκπαιδευτικός της τάξης και τα 22 παιδιά της μαθητικής ομάδας, το πόσο σημαντικό είναι για την τοπική ιστορία, αλλά κα την οικογενειακή ιστορία του καθενός μας, να καταγράψουμε, να διασώσουμε και να αναδείξουμε τα ίχνη της σχολικής ζωής του παρελθόντος, αποφασίσαμε να εργαστούμε ερευνητικά και να συνεργαστούμε, ώστε να συνεχίσουν και στο σήμερα τα παλιά σχολεία τον μορφωτικό ρόλο τους, προσφέροντας στην τοπική κοινωνία.

Έτσι επιλέξαμε να ξεκινήσουμε από την καταγραφή και την έρευνα της ιστορίας του σχολείου μας, του 3ου Δημοτικού Καρπενησίου, με άμεσο υλικό καταγραφής τις μαρτυρίες των γονέων των μαθητών που υπήρξαν μαθητές και απόφοιτοι του σχολείου μας και να περπατήσουμε βιωματικά και ερευνητικά στα μονοπάτια των προγόνων μας.

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ

Αρχικά έγινε από την εκπαιδευτικό ο σχεδιασμός του ερευνητικού προγράμματος και υποβλήθηκε ολοκληρωμένο σχέδιο στο Γραφείο Σχολικών Δραστηριοτήτων της Α/Θμιας Εκπ/σης Νομού Ευρυτανίας, με τίτλο « Με τη ματιά μας στο παρελθόν σχεδιάζουμε ένα αειφόρο μέλλον», στο οποίο καταγράφονταν αναλυτικά οι στόχοι και τα στάδια εξέλιξης και υλοποίησής του προγράμματος καθώς και οι συνεργασίες της μαθητικής ομάδας με τους γονείς, τη διεύθυνση του σχολείου, τη Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας και τα πρόσωπα εκείνα που θα μας επέτρεπαν να έρθουμε σε επαφή και να μελετήσουμε τις πρωταρχικές μας πηγές, που δεν είναι άλλες από τα ίδια τα σχολεία στις κοινότητες καταγωγής των μαθητών και τα ιστορικά σχολεία –μνημεία του Δήμου Καρπενησίου.

Έτσι η πορεία των εργασιών της ομάδας μέσα από τη διαθεματική και διεπιστημονική παιδαγωγική προσέγγιση (συνδυάζοντας τις διδακτικές ενότητες των μαθημάτων Γλώσσας,Ιστορίας, Γεωγραφίας και Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής του αναλυτικού μας προγράμματος) ήταν η ακόλουθη:

· Συμπλήρωση ατομικού γενεαλογικού δέντρου και των τόπων καταγωγής των μαθητών και μαθητριών.
· Σύνθεση χάρτη (χαρτογράφηση πηγών) που απεικονίζει τις κοινότητες της Ευρυτανίας και γειτονικών περιοχών του ορεινού όγκου (Αιτωλοακαρνανίας και Θεσσαλίας) που οι μαθητές έλκουν την καταγωγή και επισκέπτονται συχνά, ώστε να έχουν τη δυνατότητα βιωματικής έρευνας και καταγραφής.
· Εικαστικά έργα μαθητών που παρουσιάζουν το χωριό τους και τις δραστηριότητες των κατοίκων του.
· Συνεντεύξεις των μαθητών από τους γονείς και τους παππούδες τους και παραγωγή γραπτών κειμένων που καταγράφουν τις μαρτυρίες της ζωής στα χωριά της Ευρυτανίας πριν την κατασκευή του Φράγματος των Κρεμαστών και τους καταστροφικούς σεισμούς της δεκαετίας του ΄60, που σταδιακά οδήγησαν στην ερήμωση και εγκατάλειψή τους.

Ερευνητική εργασία Ε΄Τάξης Σχ. Έτος 2015-2016 Καταγραφή μαρτυρίας από μαθητή (συνέντευξη από τον παππού).

· Συλλογή και μελέτη φωτογραφικού αρχείου των σχολικών χρόνων των γονέων των μαθητών που υπήρξαν μαθητές και απόφοιτοι του 3ου Δημοτικού Σχολείου Καρπενησίου που η ίδρυση και λειτουργία του αποτελεί τεκμήριο της μετεγκατάστασης χιλιάδων Ευρυτάνων σε σπίτια που έχτισε η ΜΟΜΑ του Ελληνικού Στρατού και παραχωρήθηκαν σε σεισμόπληκτες οικογένειες, στον συνοικισμό του Προφήτη Ηλία ( τοπικό τοπωνύμιο Ξηριάς) του Καρπενησίου.

Μαθητές του 3^ου Δημοτικού Σχολείου Καρπενησίου κατά τη Σχολική Χρονιά 1975-1976

Από το προσωπικό αρχείο της οικογένειας Ανατζούτζουλα, 1984.

Από το προσωπικό αρχείο της Γεωργίας Γκαρίλα Σχολικό Έτος 1975-1976

Ο εκπαιδευτικός Ιωάννης Σταθόπουλος και οι μαθητές του 3ου Δημοτικού Σχολείου ετοιμάζουν σκηνικά για θεατρικές παραστάσεις.

· Σύνθεση πανώ για τα σαραντάχρονα της λειτουργίας του 3ου Δημοτικού Σχολείου Καρπενησίου καθώς για πρώτη φορά λειτούργησε το σχολικό έτος 1974-1975 ως μονοθέσιο σχολείο, ως παράρτημα του 2ου Δημοτικού Σχολείου της πόλης του Καρπενησίου στο συνοικισμό των «θεομηνιοπλήκτων» , όπως χαρακτηριστικά αποκαλούνταν σε δημόσια έγγραφα οι Ευρυτάνες που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή εγκαταλείποντας τα πατρικά τους στα ορεινά χωριά.
· Διαμόρφωση μουσειακού χώρου αναπαράστασης σχολικής αίθουσας του προηγούμενου αιώνα σε αίθριο του σχολικού συγκροτήματος και συλλογή τεκμηρίων, εκπαιδευτικού υλικού, χαρτών, τετραδίων, κ.α.
· Εργαστηρικές συναντήσεις μελέτης υλικού στο διαμορφωμένο χώρο του σχολικού μουσείου όπου οι μαθητές είχαν την ευκαιρία της ανακάλυψης των σχολικών αναμνήσεων της ίδιας της δασκάλας τους καθώς η 47χρονη κυρία Λάππα έφερε προς μελέτη τα τετράδιά της από την Α΄ Τάξη και το αλφαβητάριο των πρώτων μαθητικών της χρόνων, αλλά και τα τετράδια της Ε΄ Τάξης με τις παρατηρήσεις της δικιάς της δασκάλας. Οι μαθητές είχαν την ευκαιρία να γνωρίσουν τα βιβλία, σχολικά και εξωσχολικά εκείνων των χρόνων, τεύχη του περιοδικού «Προς Τη Νίκη», τα αποδεικτικά και το Απολυτήριο της δασκάλας τους ως δείγματα των τίτλων σπουδών της εποχής, κ.α.
· Παρουσιάσεις φωτογραφικού υλικού και καταγραφών έρευνας σε σχολεία της Ευρυτανίας με μακρά ιστορία όπως το Ιστορικό Σχολείο Παλαιάς Βίννιανης, το ιστορικό κτήριο της Εθνοσυνέλευσης των Κορυσχάδων και το σχολικό κτήριο της κοινότητας Κρικέλλου που είναι χαρακτηρισμένο ως διατηρητέο μνημείο πολιτισμικής (αρχιτεκτονικής) κληρονομιάς και δωρεά του Ανδ. Συγγρού.

· Επισκέψεις και έρευνα πεδίου που έγινε στοχευμένα και αφού είχε προηγηθεί ενημέρωση για τα ιστορικά και πολιτισμικά στοιχεία και σύνδεση με το μάθημα της Βυζαντινής Ιστορίας και της τοπικής ιστορίας. Α. στο ιστορικό κτήριο της Εθνοσυνέλευσης των Κορυσχάδων όπου η μαθητική ομάδα εργάστηκε (σε ομάδες εργασίας) σε καταγραφές πολιτισμικών στοιχείων, προσανατολισμού και σχεδίασης – χαρτογράφησης. Β. στο μονοθέσιο Σχολείο κοινότητας Τόρνου, όπου είχαν την ευκαιρία να μελετήσουν όχι μόνο τα σχολικά είδη των μαθητών τότε αλλά και τα αυτοσχέδια κατασκευαστικά παιχνίδια τους και να ακούσουν τη ζωντανή μαρτυρία ενός από τους αποφοιτήσαντες του σχολείου εκείνου που σήμερα φιλοξενεί τη λαογραφική έκθεση της κοινότητας. Γ. Στο Σχολείο Ελληνικών Γραμμάτων που λειτούργησε στην Ιερά Μονή Προυσού κατά τον 18^ο και 19^ο αιώνα και στο χώρο φύλαξης των χειρογράφων της μονής όπου θαύμασαν ακόμα και γραπτά Κυριλικής γραφής. Δ. Στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Παλαιού Μικρού Χωριού που στεγάζεται στο διατηρητέο κτήριο του Δημοτικού σχολείου και φιλοξενεί τεκμήρια της εκπαιδευτικής του ιστορίας Ε. Στο Λαογραφικό Μουσείο και τη Βιβλιοθήκη του Μεγάλου Χωριού που υπάρχει θεματική έκθεση με ψηφιοποιημένη παρουσίαση της εκπαιδευτικής ιστορίας του χωριού και ΣΤ. στο Μικρό Μουσείο Εκπαίδευσης Βουτύρου που ιδρύθηκε ως Νομικό Πρόσωπο με πρωτοβουλία του Συλλόγου Εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης του Ν. Ευρυτανίας σε σύμπραξη με το Δήμο Καρπενησίου και για 3 χρόνια πρόσφερε πλούτο εκδηλώσεων και εκπαιδευτικών προγραμμάτων πριν συγχωνευτεί και μείνει ανενεργό τα τελευταία χρόνια.

· Σύνθεση άρθρου-παρουσίασης από τους μαθητές με τίτλο : « Ένα σχολείο… μια ιστορία» για το σχολείο του χωριού τους, ή άλλο σχολείο της επιλογής τους και δημοσίευση της συλλογής των παρουσιάσεων.

· Παρουσίαση των αποτελεσμάτων των ερευνητικών εργασιών σε ραδιοφωνική εκπομπή, δημοσιεύσεις στον τοπικό τύπο, στον ιστοχώρο του σχολείου, κ.α. www.3dim-karpen.eyr.sch.gr

·Διοργάνωση ανοιχτής εκδήλωσης για την παρουσίαση του Προγράμματος και του Εργαστηρίου Εκπαιδευτικής Ιστορίας στο ευρύ κοινό (γονείς μαθητών, παλαιότεροι απόφοιτοι, συνταξιούχοι δάσκαλοι , κ.α.) με τιμώμενο πρόσωπο τη συνταξιούχο εκπαιδευτικό Ελένη Παπαδημητρίου, που υπηρέτησε πολλά χρόνια ως εκπαιδευτικός στο 3^ο Δημοτικό Σχολείο και υπήρξε η δασκάλα της δασκάλας της Ε΄ Τάξης. Μια ιστορική εκπαιδευτική συνάντηση που παντρεύει το χθες με το σήμερα, φωτίζοντας το δρόμο των πολιτών του αύριο.
· Καταγραφή προτάσεων για διατήρηση, αξιοποίηση και ανάδειξη των κλειστών σχολικών κτιρίων των κοινοτήτων του Δήμου Καρπενησίου που κατατίθεται επίσημα με την υπογραφή των μαθητών της ερευνητικής ομάδας στον Πρόεδρο του Δημοτικού Συμβουλίου Καρπενησίου προς κοινοποίηση των μελών του με την ελπίδα να καλλιεργηθεί η ευαισθησία και ο σεβασμός προς αέναο μορφωτικό, πολιτισμικό και κοινωνικό ρόλο των σχολείων και να υπάρξει έμπρακτη ανταπόκριση στο μέλλον.

Ερευνητικά πορίσματα και προτάσεις

Έως σήμερα δυστυχώς, έχουν καταγραφεί λανθασμένες επιλογές δημοτικών αρχών που υπήρξαν προϊόντα λανθασμένων αντιλήψεων για το αύριο και για τη διαχείριση των σχολικών κτιρίων, καθώς δεν λαμβάνονταν υπόψη ούτε στο ελάχιστο η προοπτική της ανάδειξής τους σε ζωντανά κύτταρα πολιτισμού, δηλαδή σε :

Σχολικά Μουσεία
Συνεδριακούς χώρους
Χώρους εκθέσεων (φωτογραφικών, αρχειακών, εικαστικών, κ.λ.π.) και πολιτιστικών εκδηλώσεων
Κέντρα Περιβαλλοντικής Ενημέρωσης και διερμηνείας τοπικής ιστορίας και φυσικού περιβάλλοντος (γεωλογικά μνημεία, εκθέσεις πανίδας και χλωρίδας, κ.α.)
Εργαστήρια τεχνών και εφαρμογών ( υφαντικής τέχνης, ξυλογλυπτικής, γαστρονομίας, κ.α.)

Είναι ανάγκη ως εκπαιδευτικοί και σκεπτόμενοι ενεργοί πολίτες να διαχωρίσουμε τη θέση μας με πρακτικές που δε συνάδουν με το δημόσιο μορφωτικό χαρακτήρα των σχολείων που « έχουν βγει στη σύνταξη » και να αναδείξουμε νέες χρήσεις για τα σχολικά κτίρια – διδακτήρια που θα ενισχύουν τον αναπτυξιακό προσανατολισμό των Δήμων στα πλαίσια της ανάδειξης των πολιτισμικών τους στοιχείων.

Τα σχολεία είναι τεκμήρια ζωής και πολιτισμού, δεν είναι μόνο πέτρες και κεραμίδια. Υπηρετώντας αυτή τη διάσταση την πολιτισμική, οφείλουμε να τα διαμορφώσουμε σε χώρους βιωματικής αγωγής, όχι μόνο των νέων αλλά και ημών των ενηλίκων, που έχουμε χρέος να μελετήσουμε την εμπράγματη γνώση του πολιτισμού μας τις πρακτικές της καθημερινής αυτοσυντήρησης των μικρών νοικοκυριών που μας ανέθρεψαν.

Με σεβασμό σε αυτή τη συναντίληψη έχει προταθεί στο Δήμο Καρπενησίου ένα πακέτο προτάσεων για τα κλειστά και ανενεργά σχολικά κτίρια που ως διατηρητέα μνημεία της εκπαιδευτικής ιστορίας του κάθε χωριού έχουν πολλά να προσφέρουν στο σήμερα και το αύριο. Ως παράδειγμα αναφέρουμε το μικρό σχολικό κτίριο του Δημοτικού Διαμερίσματος Φιδακίων που προτείνουμε να λειτουργήσει ως Εργαστήρι Παραδοσιακής Γαστρονομίας, με εργαστήρια και εκθεσιακό χώρο όπου κανείς θα μπορεί να προμηθευτεί τοπικά προϊόντα όπως τα ζυμαρικά του Γυναικείου Συνεταιρισμού, τα αλλαντικά των τοπικών οικογενειακών μονάδων, μέλι, γαλακτοκομικά, κ.α.

Σχολεία που μετατρέπονται σε Εργαστηριακούς θεματικούς χώρους συνεχίζουν να διδάσκουν τις νέες γενιές τεχνικές αυτάρκειας και αυτοσυντήρησης που κράτησαν ισχυρή την ορεινή πατρίδα μας για αιώνες και τα νοικοκυριά της έθρεψαν και στήριξαν το θαύμα της εθνικής αντίστασης του λαού στο φασισμό. Μουσειακός εργαστηριακός χώρος με θεματική το ψωμί και την ιστορία του, ή την κτηνοτροφία και τα προϊόντα της θα μπορούσε να υποστηριχθεί σε κάθε κοινότητα της οροσειράς της Πίνδου. Παιδιά και ενήλικες από κάθε πόλη θα μπορούσαν να βιώσουν ενεργά τον κύκλο του ψωμιού από τη σπορά ως και το ζύμωμα και το φούρνισμα ή την τυροκομία από το άρμεγμα ως και την παρασκευή και το μαγείρεμα του τραχανά που υπήρξε βασική διατροφή γενεών και γενεών.

Οι σχολικές ομάδες αλλά και μεμονωμένες άτυπες ομάδες επισκεπτών, που θα παρακολουθούν τα Εκπαιδευτικά Πρόγραμμα των Μουσειακών αυτών χώρων, θα έχουν τη δυνατότητα να γίνουν παραγωγοί, ακολουθώντας τις παραδοσιακές τοπικές συνταγές (για γλυκά κουταλιού, μαρμελάδες, ροφήματα, πίτες, τραχανά, χυλοπίτες και άλλα) για εδέσματα που η προσωπική συμμετοχή στην παρασκευή τους είναι η καλύτερη βάση για την νέα καταναλωτική συνείδηση που η εκπαίδευση για την αειφορία σύμφωνα με τις διακηρύξεις της UNESCO επιδιώκει να διαμορφώσει στους σύγχρονους πολίτες αλλά και τους πολίτες του αύριο. Η εμπειρία από τα προγράμματα που ήδη, εδώ και χρόνια, εφαρμόζονται από το Πανεπιστήμιο των Ορέων στην Κρήτη, με εμπνευστή και άοκνο εργάτη τον καθηγητή κ. Παλήκαρη και μια δραστήρια εθελοντική ομάδα επιστημόνων ( www.panoreon.gr ) είναι η καλύτερη απόδειξη για την πρόοδο των επαρχιακών κοινωνιών στην πράξη, στηριζόμενη στις αρχές της αειφορίας και του κοινοτισμού. ( Mountain Partnership, Food & Agriculture Organization (FAO) of the United Nations )

Ως εκπαιδευτικός που έχει υπηρετήσει την περιβαλλοντική αγωγή και τους δρόμους της και με την εμπειρία της ίδρυσης και λειτουργίας του Μικρού Μουσείου Εκπαίδευσης καταθέτω την εμπειρική και βασική αποδοχή της αποτελεσματικότητας, μέσα από τη συλλογική δράση. Καθώς κανείς μας δεν είναι αιώνιος, ούτε και αναντικατάστατος, οι στόχοι αυτοί πρέπει να υπηρετούνται από ομάδες που συμπράττουν και συναποφασίζουν, ώστε να θεσμοθετούν, δηλαδή να οργανώνουν σε στέρεη βάση το εγχείρημα, να μπορούν να το στηρίξουν και να το παραδίδουν στους επόμενους, ώστε να υπάρχει συνέπεια και συνέχεια.

Η τοπική αυτοδιοίκηση έχει το θεσμικό ρόλο και οφείλει να εμπνεύσει και να εργαστεί προς αυτή την κατεύθυνση, τόσο συλλόγους κοινοτήτων, όσο και φορείς άτυπης και τυπικής εκπαίδευσης, έτσι που η σύνθεση και η δημιουργική σύμπραξη να δώσει νέα πνοή στις μέχρι σήμερα αποκαρδιωτικές πρακτικές της λογικής της ανάθεσης. Μόνο όσοι οραματίζονται, πιστεύουν και καταθέτουν όρεξη και ψυχή σε τέτοιες συνεργασίες, έχουν τη δύναμη να προσφέρουν χωρίς ανταλλάγματα και κέρδη, ώστε να εισπράξουν αισθήματα ικανοποίησης, προσφοράς και υπερηφάνειας, της αξιοπρέπειας του να αισθάνεσαι συνυπεύθυνος και ενεργός στην τοπική κοινωνία που έτυχε από τη γέννηση ή από επιλογή να ανήκεις.

Εθελοντικά, ας τοποθετήσουμε ο καθένας τον εαυτό του σε αυτή τη δημιουργική ομάδα που θα πορευτεί στην κατεύθυνση της ανάδειξης των ιστορικών και πολιτισμικών χαρακτηριστικών της τοπικής κοινωνίας και φύσης, γεμίζοντας ξανά τα άδεια κτίρια των σχολειών μας με φωνές, γέλια, χρώματα και αρώματα της εκπαιδευτικής διαδικασίας.

Αυτό υπήρξε και το καταλυτικό συμπέρασμα της μικρής μας ερευνητικής ομάδας, μέσα από την πορεία μας από το χθες στο σήμερα με στόχο το κοινό μας αύριο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Χρήστου Γκόντζου , Κώστα Αναστασάκου , Οι εκπαιδευτικοί στην Εθνική Αντίσταση , Εκδόσεις Δίπτυχο , Αθήνα , 1985
Χάρη Σακελλαρίου , Η παιδεία στην Αντίσταση, Εκδόσεις Φιλιππότη, Αθήνα, 1984
Χάρη Σακελλαρίου , Μιχ. Παπαμαύρος , Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα ,
Περιοδικά ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ , Έκδοση Πανελλήνιας Ένωσης Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης .
Βασίλη Μπαρτζιώτα , Η Εθνική Αντίσταση στην αδούλωτη Αθήνα , Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή , Αθήνα 1984
Σόλωνα Γρηγοριάδη , Συνοπτική Ιστορία της Εθνικής Αντίστασης(1941-1945) Τόμοι Α & Β , Εκδόσεις Κ. Καπόπουλος , Αθήνα
Γεώργιου Λεοντσίνη , Διδακτική της Ιστορίας – Γενική – τοπική ιστορία και περιβαλλοντική εκπαίδευση , Αθήνα , 1996
Γεώργιου Λεοντσίνη , Ιστορία – περιβάλλον και η διδακτική τους , Αθήνα ,1999
Νίκου Σβορώνου , Ανάλεκτα Νεοελληνικής Ιστορίας και Ιστοριογραφίας , Εκδόσεις Θεμέλιο , Αθήνα , 1987
Νίκου Σβορώνου , Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας , Εκδόσεις Θεμέλιο , Αθήνα, 1999
Κώστα Παπαδόπουλου, Γιάννης Βράχας : ο δάσκαλος , ο αγωνιστής , ο λογοτέχνης, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα , Αθήνα 2001
Σήφη Μπουζάκη, Νεοελληνική Εκπαίδευση (1821-1998) , Εκδ. Gutenberg, Αθήνα,1986